بۆکان

شارێکە لە کوردستانی ڕۆژهەڵات. بۆکان لە دوو وشەی (بەغ یان بوغ) و کۆی(ان) پێکهاتووە، بەغ و بوغ، بوگ یان بوک، واتە: خودا، بەخشندە، پێشەوا سەرۆک؛ لەسەردەمی زەڕدەشتییەکاندا دوو دەستە لە کار و باری بەڕێوەبردندا دەوریان هەبووە، (بوغەکان و موغەکان)، بوغەکان بەرپرسی کار و باری سەربازیی و موغەکان خەلیفەی کار و باری ئایینی بوونە؛ بەغ و بوغ، گۆڕانی بەسەردا هاتووە و بۆتە بۆگ و بۆک، کە لەگەڵ کۆی (ان) بووە بە بۆکان، واتە: جێگای خودا، پێشەوا، یان سەرداری جەنگیی زەڕدەشتییەکان؛ بۆکانیش شارێکی کۆنە و ماناییەکان لەوێدا ژیاونو، نموونەی دیکەشمان هەر لە دەوری شاری بۆکان و شوێنانی دیکەی کوردستاندا هەیە کە بەڵگە و گەواهن بۆ ئەم بانگاشەیەی ئێمە، وەکوو: گوندەکانی بۆگەبەسی، ئیسکی بەغدا، بێشاسپ، بێتووش، بێتبەگ، بەێتاس، بێژوێ و زۆری دیکە. بڕوانە بۆ بێتبەگ لە بەشی کوڕان.

هەوار

وار، زۆزان، هاوینەوار.

کاربین

1. پسپۆڕ، زانا لەکار؛ 2. کاردۆزەرەوه، کاروەبین‌.

چەتوون

1. لاسار و کایەکلێ؛ 2. سەخت و دژوار؛ 3. ناڕاست و تووش.

سالین

ساڵانە، ساڵیانە.

کەژێ

1. موورووی زەرد؛ 2. بەڵەک، دووڕەنگ؛ 3. وشەی نەوازش لە لایەن ژنانەوە؛ 4. سەربەند و ناوبەندی چەند گۆرانیی کوردییە: کەژ و کەژاڵێ و ئامان کەژێ، گیانەکەم کەژێ و هیدیکە. بڕوانە (کەژاڵ) لە بەشی نێوی کچان.

بەرجەوەن

بەرجەوەن واتە: بەرچاوان، ئەو شتەی کە چاو لەم گۆشەوە بۆ ئەو گۆشە دەیبینێ و دوو واتای هەیە: 1. پانۆراما؛ 2. چاوەدیار، چاوەناز، دیمەن..

ڤارسا

نێوی هەوارێکە لە ناوچەی دەرسیم، لە کوردستانی تورکیە.

گۆتان

نێوی هۆزێکی کورد بووە لە ناوچەی وان کە بە دەستی دەوڵەتی عوسمانی هەڵداژراونەتە قبرس و لەوێ ماونەتەوە و لە نێوان تورکدا زمان و فەرهەنگی خۆیان وردە وردە لەبیر کردووە و بوونە بە تورک.

دەستەوا

گۆڕینه‌وه‌ی دوو شتی وه‌کوو یه‌ک، گۆڕینه‌وه‌ی شتێک به‌ شتێکی دیکه‌ی وه‌کوو خۆی.