تایبەت

زمان و ئەدەب

خوێندنەوەیەکی کورت بۆ کتێبی "چرووسکەک ژ بەرخوەدانیا کۆبانیێ"

ڕەنگدانەوەی "نەورۆز" لە ئەدەبی کوردیدا – بەشی کۆتایی

زۆرینەی نووسەران و شاعیرانی کوردستان، لە شیعر و دەقەکانیاندا بە شێوازی جۆراوجۆر باسی نەورۆزیان کردووە کە لەبەر نەبوونی مەجال تەنیا ئاماژەمان بە چەند شاعیر و چەند نموونە شیعر کرد. پێم خۆشە لە کۆتاییشدا ئاماژە بەوە بکەم کە شاعیران "موخلیس، عەونی، هەژار، زاری، عەلی حەسەنیانی، ژیلا حسەینی، محەممەد ساڵح دیلان، ئەسیری، ناسر ئاغابرا، جەلال مەلەکشا، شێرکۆ بێکەس و عەبدوڵڵا پەشێو و..." لە چەندین شیعریاندا باسی "نەورۆز"یان کردووە و لەسەر کوردستانیبوونی نەورۆز جەختیان کردووەتەوە.

مەلای "جزیری" دەنگی هەڵبەستی کوردییە

مەلای جزیری لێدانی دڵ و هەستەکانە لە شیعری کلاسیکدا. مەلای جزیری ساڵی ١٥٦٥ لە جزیری بۆتان لەدایک بووە. ناوی "ئەحمەد"ە و لە شیعردا نازناوی "نیشانی، مەلێ و مەلا"یە و لە سەدەی ١٧دا ژیاوە. مەلا ئەحمەد جزیری لەسەر دەستی باوکی (شێخ محەممەد) دەستی بە خوێندن کردووە و لە مەدرەسەی "هەکاری و عیمادی" درێژەی بە خوێندن داوە.

ڕەنگدانەوەی "نەورۆز" لە ئەدەبی کوردیدا – بەشی دووەم

لەم بەشەشدا ڕەنگدانەوەی زیاتری "نەورۆز" لە شیعر و دەقی کوردیدا دەخەینەڕوو. هەروەها پێویستە ئاماژەش بەوە بکەم کە وێڕای ئەوەی لەم وتارەدا ڕەنگدانەوەی "نەورۆز" لە ئەدەبی کوردیدا دەبینین، ئاوڕێکیش لە شاعیران و نووسەرانمان دەدەینەوە کە بەداخەوە ناوی هەندێکیان بە فەرامۆشی سپێردراون.

ڕەنگدانەوەی "نەورۆز" لە ئەدەبی کوردیدا – بەشی یەکەم

نەورۆز وەکوو جەژنی نوێبوونەوە و ئازادی، لە ئەدەبی کوردیدا و لەلای شاعیران و نووسەرانی کورد، هەمیشە جێی بایەخ و تێڕامان بووە. شاعیران و نووسەرانی کورد وەکوو دیوێکی جوانی و دەرچەیەکی ئازادی و هێمای ڕزگاریی نەتەوەیی، نەورۆزیان لەنێو شیعر و دەقەکەیاندا بەکار هێناوە. ئەم بابەتەش دەگەڕێتەوە بۆ گرێدراویی حاشاهەڵنەگری کورد و کوردستان بە نەورۆزەوە

هەندێک ڕەخنەی پەداگۆژیک لەسەر چیرۆکی منداڵان – بەشی سێیەم

ڕەخنەی پەداگۆژیک لە بواری پەروەردە لەسەر چیرۆکی منداڵان؛ هەندێکجار لە چیرۆکی منداڵاندا تووشی ئەو جۆرە وشەیە دەبین کە کاریگەرییان لەسەر مێشکی منداڵان دەبێت و ڕێگەیان پێ دەدات بیرۆکەیەکی خراپ لە مێشکیاندا دروست بکەن. بۆ نموونە دەتوانین لێرەدا سەرنجەکانمان لەسەر چیرۆکی "تیتی و پیرێ، کال و سێڤێ و نیسکۆ" بخەینەڕوو. لە بەشێکی چیرۆکی "تیتی و پیرێ"دا وەها دەڵێت:

هەندێک ڕەخنەی پەداگۆژیک لەسەر چیرۆکی منداڵان – بەشی دووەم

هەندێک ڕەخنەی پەداگۆژیک لەسەر چیرۆکی منداڵان – بەشی یەکەم

لەو کۆمەڵگەیەدا کە ئەمڕۆ تێیدا دەژین، هەرچەندە دەبینین ئەدەبی کوردی لە گەشەکردندایە، بەتایبەتی ئەدەبی منداڵان، بەڵام زۆربەی چیرۆکەکانی منداڵان لایەنی لاوازی زۆریان هەیە کە کاریگەرییان لەسەر دەروونی منداڵان هەیە و دەبنە کێشە.

لێکۆڵینەوەی دوو شیعر لە شاعیرانی کورد لەقەفقازی ڕووسیە

بەر لە شۆڕشی ئۆکتۆبەری ١٩١٧ کوردەکانی ئەرمەنستان نەخوێندەوار بوون. بەڵام گەنجینەی ئەدەبیی ئەوان لە ناو کوردناسان و ڕۆژهەڵاتناسانی ڕووس و ئەورووپی بووە هۆی سەرسوڕمان و دوای فێرکردنی خوێندەواری و پەرەپێدانی خوێندن لە نێو ئەوان، توانیان دەرگایەکی نوێ لە وێژەی کوردی بکەنەوە.

کورتەیەک لەسەر ڕۆمانی "خاتێ خانم"ی عەلی عەبدولڕەحمان

"عەلی عارف ئاغا" و شیعری کلاسیک و گوتاری نوێی ئەدەبی

عەلی عارفاغا وا نەبێ کە ئاگای لە ئەدەبیاتی سەردەمی خۆی نەبێ. چون هەر وەکی لەو ئەو پێشەکییە کورتەی بۆ کۆمەڵە شیعرەکەی نووسیوە باسی دەکا، ئەو ئاگای لە شیعری شاعیرانی لاوی وەک هەردی، هێمن، کامڕان موکری، و دیارە گۆران و وەچەی دوای ئەو بووە و تەنانەت باسی شیعری روانگەییەکانیش دەکا و دەلی ئاگام لەوە هەیە ئەوانیش هەن، کەچی هەموو ئەوانەی بە شاعیرانی لاو زانیوە.

جۆرەکانی چیرۆکی منداڵان – بەشی دووەم

منداڵان لە ڕێگەی چیرۆکی ڕاستەقینەوە جیاوازیی نێوان فانتازیا و ڕاستییان بۆ دەردەکەوێت. هەروەها فێری ڕێگای ژیان، ئاژەڵ، زانست و پەروەردە دەبن. فێر دەبن کە چۆن کۆڵان، ماڵ و ژوورەکەیان خاوێن بکەنەوە. فێر دەبن لە ژیاندا بۆ خۆشەویستی یارمەتیی دەوروبەریان بدەن و ئەگەر ڕووبەڕووی سەختییەکی ڕاستەقینە بوونەوە، لە بەردەمیدا بەهێز بن و بتوانن خۆیان لەو سەختییانە ڕزگار بکەن.

هاوکاریی شیعر و فەلسەفە – بەشی کۆتایی

فەیلەسوف و شاعیر بەهاکانی مرۆڤ، کۆمەڵگە و سروشت بە خوێنەران دەڵێن. بۆیە پێیان دەڵێن: "بە چاوی پیرۆزییەوە سەیری هیچ ڕووداوێک و شتێک و مرۆڤێک مەکەن". بە هەڵوێستە ڕەخنەگرانە و گوماناوییەکانیان ڕێگری لە باوەڕە پیرۆزە نەگۆڕەکان دەکەن و بە فەلسەفە و شیعری خۆیان گۆڕانی هەموو شتێک نیشان دەدەن.

ئەو شاعیرە کوردەی فۆرم و ناوەڕۆکی شیعری فارسیی گۆڕی

جۆرەکانی چیرۆکی منداڵان – بەشی یەکەم

جوغڕافیای مێژوویی و کوولتووری کورد  لە شیعری "حەمدی"دا

پەیڤێک بۆ ڕۆژی جیهانی زمانی دایک

     بە مەبەستی پاراستن و پاڵپشتیکردنی ڕەنگاوڕەنگیی زمان و هاندانی پەروەردەی چەند زمانی، هەروەها بۆ هۆشیارکردنەوەی خەڵک لە نەریتە زمانی و کولتوورییەکان لەسەر بنەمای لێکتێگەیشتن و لێبوردەیی و دیالۆگ، ڕێکخراوی یونسکۆ لە دانیشتنی ٣٠ی کۆنفرانسی گشتیی خۆیدا لە ساڵی ١٩٩٩، ڕۆژی ٢١ی شوبات (٢ی ڕەشەمە)ی وەک ڕۆژی جیهانیی زمانی دایک دیاری کرد. ئەم بابەتەی خوارەوە بە بۆنەی ئەم ڕۆژەوە نووسراوە.

هاوکاریی شیعر و فەلسەفە - بەشی چوارەم

فەیلەسوف، شاعیرانی زیرەک دەگەیەنێتە ڕێکوپێکی. شاعیریش فەیلەسوفێکی بە هەڵوێستە کە ڕێکوپێکیی ژیان تێدەپەڕێنن. هەروەها شاعیریش فەیلەسوفی کردەیین کە چێژ لە ڕێکوپێکی ژیان وەردەگرن. فەیلەسوف بە پیوان هزر دەکەن و هزری خۆیان لەنێو ڕێکوپێکییەکدا لە ناوەڕۆکی مژارێکدا جێ دەکەن. بەڵام شاعیران جوان بیر دەکەنەوە، جوان قسە دەکەن و ئافرێنەرێکی جوانن.

هاوکاریی شیعر و فەلسەفە - بەشی سێیەم

شیعر هەم بەرهەمی ناوەندی مەعریفەی شاعیرە و هەم بەرهەمی خەیاڵی ئەوە و بە هەستێکی ناسکەوە دەگوترێت. واتە شیعر هەم کاکڵەی مەعریفەیە و هەم توێکڵەکەیەتی. هەر بۆیە دەگوترێت: "شیعر هەنگاوێک لە پێش فەلسەفەوەیە."

مێژوو و پەیدابوونی ئەدەبیاتی منداڵان – بەشی پێنجەم

"کەماڵ بورکای" کتێبێکی بۆ منداڵان بە ناوی "ئالیکۆ و باز" نووسیوە. ئەم کتێبە لەلایەن بڵاوکراوەی "ڕۆژا نوو"وە چاپ کراوە. پاشان وەرگێڕدرایە سەر زمانەکانی ئاڵمانی و سویدی. هەروەها وەشانگەی "نوودەم" کە لەلایەن "فرات جەوەری"یەوە بەڕێوە دەبرا، لە ساڵانی هەشتاکانی سەدەی ڕابردوودا چەندین کتێبی منداڵانی بڵاو کردەوە کە لە زمانەکانی دیکەوە وەرگێڕدرابوون. چەندین کتێبی "ئاسترید لیندگەن، هەننیگ مانکەل و پەر نیلسۆن" کە وەرگێڕدراونەتە سەر زمانی کوردی، لەلایەن وەشانگەی "نوودەم"ەوە چاپ و بڵاو کراونەتەوە.

هاوکاریی شیعر و فەلسەفە - بەشی دووهەم

شاعیر و فەیلەسوف هاوڕێی سەفەری مێژوون. ئەوەندە نزیک بە یەک دەڕۆن کە زۆرجار خەڵک شاعیریان بە فەیلەسوف و فەیلەسوفیان بە شاعیر ناو بردووە. مرۆڤ دەتوانێت پێغەمبەرانیش تێکەڵی ئەم کاروانەی شاعیران و فەیلەسوفان بکات. هەروەها پێغەمبەران هەموو پەیامە ئاینییەکانیان بە وشە و هێمای شیعری دەگوت و بۆچوونی خۆیان وەک فەیلەسوف دەردەبڕی.

دوکتۆر "ئیبراهیم یۆنسی" و باسی کورد و پەراوێزی رۆشنبیریی فارسی

یۆنسی لە ماوەی تەمەنیدا 12 ڕۆمانی نووسیوە کە هەر هەموویان باس لە کێشەی کورد و خەباتی کورد بۆ دەستەبەرکردنی مافەکانی دەکەن. هەر بۆیە ڕەخنەگرانی فارس زمان لە بواری ئەدەبیاتی داستانیدا هیچ ئاوڕێکیان لە بەرهەمە  داستانەکانی ئیبراهیم یۆنسی  نەداوەتەوە.

"خۆ تۆمەتبارکردن" لە شیعرەکانی مامۆستا هێمندا

یەکێک لە شیعرەکانی مامۆستا هێمن کە لوتکەی ناڕەزایەتی لە بەرانبەر نەتەوەکەیدایە شیعری یادگاری شیرینە. سەرەتای ئەو شیعرە بە چەند بەیت دەست پێ دەکات کە خوێنەر وا هەست دەکات عاشقی چاو و بڕۆی کێژێکی کورده و پێی هەڵدەڵێ؛ بەڵام وا نییە.

مێژوو و پەیدابوونی ئەدەبیاتی منداڵان – بەشی چوارەم

ئایا دەتهەوێت ئاگاداری دوایین بابەت و هەواڵەکانمان بیت؟
تکایە بڕیار بدە!