ئاران تیباش
لەم بابەتەدا باس لە ڕۆڵی کورد لە هەڵبژاردنەکانی ئێراندا دەکەین.
کوردان لە ئێران و ڕۆژهەڵاتی کوردستان یەکێک لە نەتەوە سەرەکی و کۆنەکانی ئەم هەرێمەن و زۆربەیان لە پارێزگاکانی وەک "سنە، ورمێ، کرماشان و ئیلام" دەژین. ژمارەی وردی کوردان لە ئێران و ڕۆژهەڵاتی کوردستان بە هۆکاری وەک نەبوونی ئاماری ورد و کۆچی ناوخۆیی و دەرەکی، ڕوون نییە، بەڵام خەمڵاندنەکان باس لەوە دەکەن کە ١٠ هەتا ١٥ لەسەدی گشتیی حەشیمەتی ئێران پێک دێنن.
چاوپۆشیکردن لە کورد لە ئێران بە واتای چاوپۆشیکردن و پێشێلکردنی ماف و پێداویستییەکانی ئەم نەتەوەیەیە. بۆیە لێرەدا پرسگەلێکی وەک پشتگوێخستنی زمان، کەلتوور و ناسنامەی کوردی، ئاستەنگە سیاسی، کۆمەڵایەتی و ئابوورییەکان، نکۆڵیکردن و پرسی مافی هاووڵاتیبوون و بەشداریکردن لە هەڵبژاردنەکاندا لەسەر بنەمای پڕەنسیپی دێموکراتیک و مافی مرۆڤ دێتە ئاراوە.
ئەو باوەڕە کە گرووپێکی دیاریکراو لە مافی بەشداریکردن لە هەڵبژاردنەکان بێبەش بکرێن، لەگەڵ پڕەنسیپە دێموکراتیکەکان و مافەکانی مرۆڤدا ناکۆکە و بەرەوپێشبردنی نەک هەر هەڵەیە، بەڵکوو پێشێلکردنی مافە سەرەتاییەکانی مرۆڤە. لە ئەنجامدا پێویستە هەمووان بە ئازادی و بەبێ جیاوازی، بەشداری لە هەڵبژاردنەکان بکەن. شایانی باسە کە ئەم تایبەتمەندییانە و لاوازیی دەوڵەتی دەسەڵاتداری ئێران بە تایبەت لە بابەتی هەڵبژاردندا، بووەتە هۆی ئەوەیکە زۆرێک لە کوردان نایانەوێت بەشداری لە هەڵبژاردنەکاندا بکەن، چونکە ئاگاداری ئەنجامەکانن.
کورد بەهۆی باوەڕی بە نادێموکراتیکبوونی پڕۆسەی هەڵبژاردن، بەشداری لە هەڵبژاردنەکانی ئێراندا ناکات و باوەڕیان وایە کە هەڵبژاردنی ئێران لەلایەن ڕێژیم و بەرپرسەکانییەوە کۆنترۆڵ کراوە و کاریگەرییان لەسەر هەڵبژاردنەکان دیارە و هەڵبژاردنێکی ڕوون و بەسوود لە گۆڕێدا نییە. هەروەها بەشێک لە خەڵک و بزووتنەوەکانی کوردستان باوەڕیان وایە کە ماف و بەرژەوەندییەکانیان لە سیاسەت و بڕیارە گەورەکانی ئێراندا گەرەنتی نەکراوە و گەرەنتیش ناکرێت، هەر بۆیەش بەشداریکردن لە هەڵبژاردنەکاندا بە بێمانا دەزانن و لێی دوور دەکەونەوە. جگە لەوەش ئەزموونەکانی ڕابردوو دەریانخستووە کە کەموکورتیی گەورە لە بواری ئازادیی دەنگدان و هەڵبژاردندا هەیە، ئەمەش ڕێگرە لە بەشداریکردنی کورد لە هەڵبژاردنەکاندا.
هەروەها لە هەندێک حاڵەتدا سکاڵای پێشوو لە ئەنجامی هەڵبژاردن و پشتگوێخستنی سکاڵاکانی گرێدراو بەوەوە دەتوانێت متمانەی کورد بە پرۆسەی هەڵبژاردن کەم بکاتەوە. ئه‌م پرسه‌ش ده‌توانێت یه‌کێک بێت له هۆکاره سەرەکییه‌کان که له هه‌ندێک ناوچه که تورک و کورد پێکه‌وه ده‌ژین، زۆرجار به هۆکاری کەلتووری، مێژوویی یان سیاسی، حکوومه‌ت مافه‌کانی کورد پشتگوێ دەخات. ئەم جۆرە جیاکارییە دەتوانێت هەستی ناسەربەخۆبوون و بێدەسەڵاتی بۆ ئەو نەتەوەیانە دروست بکات و ڕەنگە لە بەشداریکردن لە پرۆسەی هەڵبژاردن بێ هیوایان بکات.
حکوومەتی ئێران پێویستی بە بەشداریی کورد هەیە، چونکە بەشداری و دەنگدانی کورد لە هەڵبژاردنەکاندا، لە ڕێگەی هەڵبژاردنی نوێنەران و بەرپرسانەوە، بوون و شەرعییەتی حکوومەت مسۆگەر دەکات.
بۆیە بەشداریی کورد بۆ حکوومەت یەکێک لە گرینگترین فاکتەرەکانی پاراستنی سیستمەکەیانە.
بەڵام دەبێ بنەمای هەڵبژاردنەکانی ئێران چی بێت بۆ ئەوەی کورد بەشداری لەم پرۆسەیەدا بکات؟
١- پێکهاتە و یاساکانی گرێدراو بە هەڵبژاردن کە شێواز و ڕێساکانی گرێدراو بە دەنگدانە، تۆمارکردنی کاندیدەکان، سەرپەرشتیکردنی پڕۆسەی هەڵبژاردن و ژماردنەوەی دەنگەکان ڕوون بن.
٢- دەستەبەرکردنی شەفافییەت لە پڕۆسەی هەڵبژاردن و دەستەبەرکردنی دادپەروەریی دەنگدان و ژماردنەوەی دەنگەکان پێویستە پڕەنسیپە هەرەبنچینەییەکانی هەڵبژاردن بن.
٣- سەرپەرشتیکردنی هەڵبژاردن لەلایەن ئەو دامەزراو و ڕێکخراوانەی کە سەر بە حکوومەت و دامودەزگاکانی جێبەجێکردن نین و ئەرکیان چاودێریکردنی پرۆسەی هەڵبژاردن و گەرەنتیکردنی شەفافییەت و دادپەروەرییە.
٤- مافی مرۆڤ و مافە مەدەنی و سیاسییەکان، لەوانەش مافی دەنگدان، مافی بەشداریکردن لە پڕۆسەی سیاسی و دەستەبەرکردنی مافی کاندید و دەنگدەران، پێویستە بنەڕەتیترین بنەماکانی هەڵبژاردن بن.
ئەم هۆکارە گرینگانە بناغەی ئەنجامدانی هەڵبژاردن لە هەر وڵاتێکدا دادەنێن و دادپەروەری و بەشداریی گشتی مسۆگەر دەکەن.
بەڵام ئایا حکوومەتی ئێران خاوەنی ئەو جۆرە تایبەتمەندی و ئەخلاقانەیە؟
یەکەمین هەڵبژاردنی سەرۆککۆماریی ئێران لە مانگی بەفرانباری ساڵی ١٣٥٨دا لەلایەن پارتە سەرەکییە کوردییەکانەوە بایکۆت کرا.
لە سەردەمێکدا کە تەنیا چەند مانگێک بەسەر کۆتاییهاتنی شەڕی بەرفراوان لە کوردستاندا تێپەڕیبوو، وا دیار بوو کەشوهەوای سیاسی هێور بووبێتەوە و بەڵێنیی دانوستان لەگەڵ کورد، دوای سێ مانگ لە شەڕ دوای فەتوای جیهادی خومەینی، هاتبووە ئاراوە.
هەر بەو هۆیەشەوە یەکێک لە پارتە ئۆپۆزسیۆنەکانی ئێران لە چوارەمین کۆنگرەیدا کە سەرەتای مانگی بەفرانبار لە شاری مەهاباد بەسترا و دواتر لە کوردستان بە "ڕێککەوتن" ناوزەد کرا، پەیامێکی ئەرێنیی بۆ تاران نارد.
بەڵام تەنانەت ئەم هەڵوێستە نەرمەش نەبووە هۆی ئەوەیکە کاندیدەکانی سەرۆککۆماری لە بەرنامەی هەڵبژاردنەکانیاندا باس لە پرسی کورد بکەن. تاکە کاندید کە باسی "خۆسەری"ی کوردی کرد، "مەسعوود ڕەجەوی" بوو کە کاندیدبوونی هەڵوەشایەوە.
هەموو ئەو بابەتانە بوونە هۆی ئەوەی دوو حیزبی سەرەکیی کوردستان لەو سەردەمەدا، هەروەها سەرۆکی شاندی گەلی کورد (شێخ عێزەدین حوسێنی) دژی هەڵبژاردن هەڵوێستیان هەبێت و زۆرینەی هاووڵاتییانی کورد هەڵبژاردن بایکۆت بکەن. بۆ نموونە کەمتر لە ١٣ لەسەدی خەڵک لە پارێزگای سنە بەشدار بوون. نەک هەر لە بواری سیاسیدا ئازادی نەبوو، بەڵکوو بووە هۆی چڕبوونەوەی پرسی ئەمنیش. بەپێی ڕاپۆرتی ڕاپرسیی سەندووقی نفووسی نەتەوە یەکگرتووەکان لە تاران، کرماشان لە دوای خووزستان زۆرترین کۆچی نەرێنیی بۆ ناوچەکانی دیکەی هەیە.
هەروەها پارێزگای ورمێ لە دوای کرماشان لەم خشتەیەدا هاتووە. کرماشان، سنە و ئیلامیش یەکێک لە بەرزترین ئامارەکانی بێکارییان لە ئێراندا هەیە. لە پارێزگای ورمێ، ناڕازیبوون لە کارەکانی پارێزگاری تورک زیاترە لە ناڕازیبوون لە پارێزگارەکانی دیکە لە ڕابردوودا.
دۆخی کورد لەم پارێزگایە زۆر سەختتر بووە لەچاو سێ پارێزگاکەی تر. بە تایبەت لەگەڵ ئەو جیاوازییە نەتەوەییانەی دروستیان کردووە، ڕەنگە جۆشێکی گەورە بەو هەڵبژاردنانە ببەخشرێت تاکوو کورد و تورک لە دژی یەکتری بکەن. ئەو کەسانەی کە ئاگاداری پرسی کوردن، دەزانن کە کردەوەکانیان پەیوەندیی بەیەکەوە هەیە و درەنگ یان زوو کاریگەرییان لەسەر یەکتر هەیە. مەحاڵە گۆڕانکاری و پێشهاتە لە ناوچە کوردستانییەکانی سەر سنووری ئێران ڕوو بدات و کاریگەریی لەسەر ڕۆژهەڵاتی کوردستان نەبێت.
ڕەنگە هەر لەبەر ئەوە بێت کە دەسەڵاتدارانی ئەو سیستەمە لەسەر پرسەکانی "زمان، جوگرافیا و نەتەوە" هۆشدارییان بە بەربژێرەکان داوە.
هەموو ئەم پێشهاتانە لە کاتێکدایە کە هەموو لایەنە سەرەکییەکانی کوردستان لە هەڵوێستێکی هاوبەش و بە بڵاوکردنەوەی بەیاننامە داوای بایکۆتی هەڵبژاردنیان کردووە.
کورد لە ئێران شاهیدی ئەو ڕاستییە بووە کە هاووڵاتییەکانی ئەودیوی سنوورەکان دەستکەوتی گەورەیان بەدەست هێناوە و لە دیوەکەی تریشدا هێشتا چاوەڕێی پارێزگارێکی کورد و سوننەن.
پێویستە دەنگدەرانی کورد بزانن کە بەرزکردنی دروشم لە ناوەندەکانی هەڵبژاردندا نایانگەیەنێتە هیچ شوێنێک. کاتێک کاندیدێک دەرفەت و مۆڵەتی ئەوەی نییە تەنانەت لە ئاستی مشتومڕەکانی هەڵبژاردنیشدا قسە لەسەر پرسیارێک بکات، چۆن دەتوانێت هەنگاوێکی کردەیی بنێت بۆ چارەسەرکردنی ئەو پرسیارە؟
