ڕەتین

راکردن و هەڵاتن لە ترسان. رەتێن، لە چاوگی وشەی (رەتان) بە واتای راوەدوونان وەرگیراوە. (رەتێن رەتێنێک بوو مەپرسە)

یارسان

لە دوو وشەی ئاوێتەی (یار و سان) پێکهاتووە کە یار واتە: دۆست، هاوڕێ، هاواڵ، سانیش واتە: پەروەردگار، هەتاو، سوڵتان، کە بە سەر یەکەوە، یارسان واتە: هۆگری پەروەردگار، دۆستی خۆرەتاو، هاوڕێی سوڵتان. یارسان، نێوی ئایینزا (مذهب)ی کوردانی (ئەلحەق)ە لە کوردستان، کە بە تیرەی (گۆران)یش بەنێوبانگن. ئایینی یارسان، ئایینی پانتاییزمە واتە (وحدت وجود) یان (یەکێتی هەبوون)، کە بڕوایان بە دۆنادۆن (تناسخ ارواح)ە و یارسانەکان هەرچەند لەلایەن شیعە و سوننی یەوە، کەوتوونەتە بەر زوڵم و زۆری فراوان و بەگشتیی پەیڕەوانی ئایینی ئیسلام لە درێژەی مێژوودا دەستدرێژیی زۆریان کردۆتە سەریان، بەڵام کۆنترین ئایینی کوردە کە لە کوردستان دوای زەڕدەشت ماوەتەوە. یارسانەکان هەتا ئێستا لە دووتوێی ئایینەکەیاندا زمانی کوردییان پاراستووە. وەک چۆن یەکێ لە پایەکانی مۆسیقای ئێرانیی مۆسیقای کوردییە، لەراستیشدا یەکێ لە بناغەکانی مۆسیقای کوردیی وا بەسەر مۆسیقای کوردیی یارسانەکانەوە، چونکە ئەو قەتار و گۆشە و قامگەلەی که مامۆستا عەلی مەردان و حوسێن عەلی گوتوویانن و تەنانەت هەندێ لە قۆریاتی تورکمانیی کە بە بنەڕەت کوردین، لە سایەی بوونی تیرەی گۆران و ئایین زای یارسانەوە بۆمان ماونەتەوه. بۆ وەبیرهێنانەوە، بە هەڵە بە یارسانەکان دەڵێن: کاکەیی، لە کاتێکدا بەشێک لە یارسانەکان لەبەر ئەوەی کە سەر بە تەریقەتی سید کاکەن، پێاندەگوترێ: کاکەیی، کە لە ناوچەکانی کەرکووک و خانەقین دەژین‌. ناوچەی یارسانەکان هەتا سەردەمی ساسانییەکان، واتە ئەو کاتەی کە عەرەب هێرش دەکاتە سەر ئەو پاشایەتییە، (هەولێر، سلێمانی، هەڵەبجە، هەورامان، سنە، دینەوەر، ئیلام، لوڕستان، بەختیاری و شیراز) بووە، واتە بەر لەوەی کە عەرەب هێرش بێننە سەر ئێران و کوردستان بەگشتیی، نەتەوەی کورد رەدووی ئەو ئایینە کەوتووە و ئایینی هەموو خەڵکی کوردستان، یارسان و ئیزەدی بووە، بەڵام لەبەر هێرشی عەرەب و داسەپاندنی ئایینی ئیسلام، ئەم نەتەوەیە کەوتۆتە بەر هێرشی کوشت و کوشتار و لەناوچوون، بە دەستی عەرەب. ئەم تیرە گەورەیەی کورد کە دوای کەوتنی ساسانییەکان نێوی‌ (گۆران)یان بەسەردا بڕا و لەلایەن کوردی بە موسڵمان کراوەوە بە بە (گاور)، واتە: کافر نێودێر کران، لە کۆندا و بەر لە ساسانییەکانیش، یەکەم تیرەی کوردن کە شارنشینییان دەسپێکردووە. ئەم تیرە گەورەیەی کورد دوای ئەوەی کە بە زۆر زۆربەی خەڵکی کوردستانیان کرد بە موسوڵمان، چووار شۆڕشی گەورەیان دژ بە عەرەب و ئایینی ئیسلام کە بە زۆر بە سەر کۆمەڵگای کوردیاندا سەپاند، هەڵگیرساندووە، کە یەکەمیان‌: شۆڕشی گەورەی گۆرانە کە‌ لە شیرازەوە هەڵگیرساوه و ئەبوو موسلێمی خوراسانی‌ تێدا بەشدار بووە و لە کارنامەی ئەردەشێری پاپەکاندا ئاماژەی پێکراوە، هەروەها شۆڕشی شا خۆشین، شۆڕشی سوڵتان ئیسحاق، شۆڕشی سەی براکە، کە بۆ پەرچە لەو ئایینە هەڵگیرساوە، ئەم تیرەیە هەتا ئێستا، سەرەڕای ئەوەی کە بەردەوام لەژێر گوشار و زەبر و زۆری موسڵمانی سوننی و شیعەدا بوونە، بەڵام خۆیان راگرتووە و نەیانهێشتووە ئەو ئایینە کۆنەی کورد لەناو بچێ. ئەگەر تۆزێ ورد سەرنجی رووداوەکانی ئەو سەردەمە و هاتنی عەرەب بۆ سەر خاکی کوردستان بدەین و لێیبکۆڵینەوە‌، وا دەردەکەوێ لە کۆندا دوو ئایین لە کوردستان هەبووبێ، (ئیزەدی و یارسان)، کە ئیزەدیی ئایینی کوردی زاراوەکرمانج بووە و یارسان ئایینی کوردی زاراوەپالەویی و هەورامیی و موکریی، بێژگە لە بوونی جوولەکە لە کوردستان و دواتریش مەسیحییەکان. ئەو ئاورگەگەلەش کە لە ئێراندا دۆزراونەتەوە و ماون، 18 ئاورگەیە کە نزیک بە 16 ئاورگەی لەناو خکی کوردستاندا هەڵکەوتوون. یارسانەکان، کە لە تورکییە و سووریە بە‌ عەلەوی و لە ئازەرباییجان‌ بە قزڵباش و لە ئێراق بە یەزیدیی و کاکەیی و لە ئێران بە ئەهلی حەق و هیدیکە نێویان دێنن، هەر هەموویان پاشماوەی ئایینی زەڕدەشتن و دەگەڕێنەوە بۆ ئایینی میتراپەرستی، زمانە‌کەشیان لە کۆندا پالەویی و هەورامیی بووە، کە عەرەب زاراوەی پالەویی بە فەهلەویی نێوی دێنن و پالەویی (پاڵەیی)یش، هەر ئەم (کەڵوڕیی)یەی ئەمڕۆیە. لە کارنامەی ئەردەشێری پاپەکانیشدا ئاماژە بە مووزیکەکەیان کە هۆرەیه کراوە‌، بەڵام بە نێوی (لەحن اورامن)، کە ئەمڕۆ بەداخەوە ئەم لەحن ئەورامەنە هێشتا ساق نەکراوەتەوە کە هۆرەیە یان سیاچەمانە؟! ساسانییەکان خۆیان یارسان بوونە و لە بارەگای خۆیاندا بە هەورامی قسەیان کردووە. یارسانەکان هەر موغەکانی سەردەمی ماد بوونە کە دوای کەوتنی مادەکان بە دەستی هەخامەنشییەکان، دژی هەخامەنشییەکان شۆڕشیان هەڵگیرساندووە و شۆڕشەکەیان بە دەستی ئەوان تێدا چووە. دوور نییە وشەی یارسان بە واتای (یاری ساسان) یان (یاری ساسانییەکان)، یان یاری (سان) بەواتای (سوڵتان)ە، بووبێ، کە دەبێتە سوڵتانی ساسانییەکان. چونکە ئەوەی لە مێژوو بزانێ ساسانییەکان دوایین تیرەن کە پەرچەیان لە ئایینی یارسان کردووە و لە سەردەمی ئەوانیشدا ئەم ئایینە کەوتە بەر هێرشی گەورەی لەناوچوون، بە دەستی عەرەب. بڕوانە گۆران لە بەشی کوڕان. ســـڕ حەق زانــۆ، ســڕ حــــەق زانۆ داخم پەی کەسێ ســــڕ حەق زانۆ بەڵام ئەو سڕە پەی کەس نەوانۆ تا رۆژ ئەلەســـت ئەو ســـڕە مانۆ! هۆنراوەی‌ دەفتەری (کەلام)ی یارسانەکان‌.

وردبین

1. ئاماژە بە مرۆڤی وریا و تێگەییشتوو؛ 2. بیرتیژ و بەهۆش.

سەردەشت

شارێکە لە نزیک سنووری رۆژاوای کوردستانی رۆژهەڵاتەوە هەڵکەوتووە و دەور و بەری چیا و لێڕەوارە؛ داستانی زەڕدەشت و سەردەشت لێک دوور نین و من لێرەدا دەمەوێ نموونەیێکی مێژوویی بێنمەوە کە دەیسەلمێنێ سەردەشت، زەڕدەشت بووە و نێوکەی بە پێی رەوتی زەمان و کاریگەریی زاراوە لە زماندا، گۆڕانی بەسەردا هاتووە. لە کۆپەڕی شانامە و بڕێ کۆپەڕی دیکەشدا بە هەڵە لە سەر مەسەلەی زەڕدەشت و بەتایبەت گەلی کورد نووسین و باسی وایان بڵاو کردۆتەوە کە لە راستییەوە دوورن و کوردیان بە دێو و درنج نێو بردووە؛ لەمەڕ شەڕی (ئاهوورامەزدا) لەگەڵ (ئەهریمەن)یش، دەڵێن: ئاهوورا مەزدا لەگەڵ دێو شەڕی کردووە و مەبەستیشیان لە دێو کورد بووە و پاشان نێوی ئاوی (هێتی) یان (هەیتی) و (گورگان) و زۆر شتی دیکەیان هێناوە، کە فڕی بەسەر راستییەوە نییە و نەیانتوانیوە لە خاڵ بدەن؛ من لێرەدا باسی زەڕدەشت و ئاهوورا مەزدا و ئەهریمەنتان بۆ دەگێڕمەوە کە لە بنەڕەتدا بە پێی ئەو نێوانەی کە لە گاتاکاندا هاتوون، ئاوەهایە: لە لای شاری سەردەشت دەشتێک بوونی نییە کە نێوی سەردەشتی بەسەردا بڕابێ، بە واتای: شاری لای دەشت، یان شاری بان دەشت! لە بنەڕەتدا نێوی شاری سەردەشت، (زەڕدەشت) بووە کە گۆڕدراوە و بووە بە سەردەشت! لەلای سەردەشت گوندێک هەیە بە نێوی (هورمزئاوا)، لە باشووری کوردستانیش لەلای قەڵاچوالان گوندێک هەیە کە نێوی (هۆرمن)ە، راستییەکەی ئەوەیە کە لەو سەردەمەدا هۆرمن لەگەڵ هۆرمز بە شەڕ هاتووە و، هۆرمن هۆرمزی راو نێوە بەرە و سەردەشت بۆ لای ئەو گوندەی کە ئێستا نێوی هۆرمزئاوایە، لەوێ زەڕدەشت شکستی خواردووە و بە برینداری خۆی گەیاندۆتە لای (ئاوی هێتی)، کە تاڤگەیێکە لە ناوچەی سەردەشت، لەوێشەوە هەڵاتووە بۆ (گەورکان)ی نێوان سەقز و سەردەشت و مەهاباد که ئێستا بە ناوچەی (گەورک) یا گەورکان بەنێوبانگە، لەوێ زەڕدەشت دیسان تووشی شەڕێکی دیکە هاتووە، بەڵام ئیتر چارەنووسی لەوێدا دیار نییە و روون نەبۆتەوە کە بە کوێ گەییشتووە و چی بەسەر هاتووە! هەر کەسێ ناوچەی گەورک چووبێ و ئەو ناوەقەیەی دیبێ دەزانێ کە هەندێ گۆڕستان لەو ناوچەیە هەن کە خەڵک دەڵێن: ئەو گۆڕستانانە گۆڕستانی کافرەکانە و من بۆ خۆم لە پێشمەرگایەتی دیومن، ئیتر بۆ دەبێ زەڕدەشت لەوێ نەبووبێ و لە قەڵاچوالانەوە بەناو ئەو هەموو شاخ و داخەوە خۆی گەیاندبێتە (گورگان)ی لای خوراسان و لەوێ مردبێ! نووسەرانی فارس، بە داخەوە گەورکانیان بە گورگان زانیوە و هیچی دیکەیان بۆ ساغ نەبۆتەوە! لەکاتێکدا ئەو نێوانەی کە فردۆسی باسی دەکا، وەکوو: هورمز و هۆرمن و هێتی و زۆری دیکە، هەر هەموویان لە کوردستانن و ئەمانەش باشترین بەڵگەن بۆ سەلماندنی ئەم بانگاشەیە، کە زەڕدەشت لە کوردستان بووە؛ لەوانە گرنگتر، ئەوەتا ئەو شانامەیەی کە فردۆسی بانگاشەی نووسینی دەکا، لە بنەڕەتدا لە شانامەی کوردیی وەرگرتووە کە بە زاراوەی پالەوی یان کەڵوڕیی نووسراوە و ئەو شار و لادێیانەی کە فردۆسی لە شانامەکەیدا باسی دەکا هەر هەموویان لە کوردستانن و لە شوێنێکی دیکەی ئێران بوونیان نییە. بڕوانە زەڕدەشت. شهری است که در مرز غربی کوردستان غربی قرار گرفته و اطراف آن کوه و جنگل است؛ داستان زَرتشت و سردَشت از همدیگر دور نیستند و من در اینجا میخواهم نمونەای تاریخی را ذکر کنم که اثبات میکند سردشت، زرتشت بوده و اسم آن طبق حرکت زمان و تاثیرات لهجه در زبان عوض شدەاست. در کتاب شاهنامه و بعضی کتب دیگر اشتباهاً در بارە زرتشت و مخصوصاً ملت کورد نوشته و بحثهایی منتشر شدەاست که از واقعیت دور و ملت کورد را بنام دیو و درنج نام بردەاند؛ راجع به جنگ (اهورامزدا) با (اهریمن) نیز میگویند: اهورامزدا با دیو جنگیدەاست و مقصدشان از دیو ملت کورد بوده و بعد نام آب (هیتی) و (گرگان) و خیلی جاهای دیگر را آوردەاند که هیچیک از آنها واقعیت نیست و نتوانستەاند هدف را بزنند؛ من در اینجا، بحث زرتشت و اهورامزدا و اهریمن را برایتان بازگو میکنم که در اصل و طبق جاهایی که در گاتاها آمدەاند، اینطور است: در نزدیک شهر سردشت، دشتی وجود ندارد که نام سردشت را بر آن نهاده باشند آنهم بمعنی: شهر کنار دشت یا شهر بالای دشت! در اصل نام شهر سردشت، زرتشت بوده که به سردشت تبدیل شدەاست! در نزدیکی سردشت دهی وجود دارد باسم (هرمزآباد)، در جنوب کوردستان جنوبی نیز در نزدیکی (قەلاچوالان) روستایی هست بنام (هورمەن)، در واقع در آن زمان عشیرە هورمەن با تیرە هورموز جنگیدەاند و هورمەن، بر هورموز تاخته و او را رو به سردشت فراری دادەاست تا نزدیک روستایی که در حال حاڤر هرمزآباد نام دارد، در آنجا زرتشت شکست خورده و زخمی شده و خود را به چشمە (هیتی) که در منطقە سردشت قرار گرفته رساندەاست، از آنجا نیز بطرف منطقەای که (گەورکان) نام دراد و بین سقز و سردشت و مهاباد قرار گرفته خود را رساندەاست، در آنجا زرتشت دُباره دچار نبرد دیگری شدەاست، ولی دیگر از آنجا به بعد، سرنوشتش معلوم نیست و روشن نیست که به کجا رسیده و چه بلایی بسرش آمدەاست! هرکسی که منطقە (گەورکان) رفته باشد و آن ناحیه را دیده باشد، میداند که قبرستانهایی در آن منطقه وجود دارند که مردم عامی میگویند: اینها قبرستان کافران هستند و من خودم هنگامی که آنجا بودم آنها را دیدەام، پس چرا باید زرتشت در آنجا نبوده باشد و از منطقە قەلاچوالان در میان آن همه کوه و جنگل خودش را به گرگان خراسان رسانده باشد و در آنجا فوت کرده باشد! نویسندەهای فارس، متاسفانه گەورکان کوردستان را گرگان دانستەاند و هیچی دیگر از آن برایشان روشن نشدەاست! در صورتیکه آن اسمهایی که فردوسی از آنها نام میبرد، مانند: هرمز و هرمن و هیتی و غیره، همە آنها در کوردستان قرار گرفتەاند و اینها برای اثبات ادعای ما بهترین سند است، که زرتشت در کوردستان بودەاست؛ از آنها مهمتر شاهنامەای که فردوسی ادعای نوشتن آن را دارد، در اصل از شاهنامە کوردی اقتباس کرده که با لهجە پهلوی یا کوردی کلهری نوشته شدەاست و شهر و روستاهایی که فردوسی در شاهنامەاش بآن شاره میکند، همگی در کوردستان قرار گرفتەاند و غیر از کوردستان در هیچ جایی دیگر وجود ندارند. به زرتشت نگاه کن.

پەریناز

برێتی لە جوانچاکی ناسک و شیرین.

دێسەم

دەیسەم، نێوی یەکێ لە دەسەڵاتدارانی کۆنی کورد بووە لە سەردەمی ساسانییەکاندا، کە بە (دێسەمی شێر) بەنێوبانگ بووە و لە هێرشی عەرەب بۆ سەر کوردستان کوژراوە.

بەرزالین

گوڵێکی بۆنخۆشە بۆ دەرمان بەکار دەبرێ.

هەڵات

هەڵاتن و ڕاکردن؛ دەرکەوتنی مانگ و خۆر و ئەستێرە و هیدیکە.

سیپان

1. کێوی پڕ لە شینایی؛ 2. رنوو، کلێڵەبەفر، شاپە؛ 3. بەرزایی باگێڕەوە، بڵندایی یەک کە باگر بێ؛ 4. کێوی پڕ لە بەفر لە هەموو دەماندا؛ 5. نێوی دوو چیایە لە کوردستانی داگیرکراو کە یەکێکیان لە کن پیرانشارە و ئەوی دیکەشیان لە لای زەریای (وان) ە و لەوانەشە لە شوێنی دیکەی کوردستان چیا بەم نێوە هەبێ، چونکە لە بەیت و چیرۆکە کوردییەکاندا نێوی سیپان زۆرە.

خاسێ

خاس، چاک و باش.