کاویان

1. کاوەییان، درووستکراوی کاوە، هی کاوە، شتێک که کاوە درووستی کردبێ؛ 2. گریان بە دەنگی نزم؛ 3. سووزانەوەی پێست؛ 4. نێوی ئەو ئاڵایەیە کە کاوەی ئاسنگەر بۆ شەڕ دژی ئەژدەهاک هەڵیدا. لە چیرۆکی کاوەی ئاسنگەر و ئەژدەهاکدا دەڵێن: ئەو پێشبەنە چەرمەی کە بۆ ئاسنگەریی لە بەرۆکی خۆی دەبەست، کرد بە ئاڵا و خەڵکی کۆوە کرد و ئەژدەهاکی کوردی که هاوڕەگەزی خۆی بوو، لەناو برد و فەرەیدوونی فارسی لە جێگەی دانا، خەڵکیش دوای ئەو کارەساتە ئاڵاکەی کاوەیان لە زێڕ و زیو گرت و نێویان نا: (ئاڵای کاویان)، یان ئاڵای کاوەییان کە لە ئەدەبیاتی کۆنی فارسیدا دەگوترێ (درَفش کاویان).

شاگوڵ

1. گوڵی گەورەی قاڵی؛ 2. گوڵی سەرەکی دەخڵ؛ 3. خوشکی گەورە.

ئاڤامیه

نێوی شارۆچکه‌یه‌کی کوردنشین بوو له‌ لای عه‌ماره‌ی کوردنشینی کوردستانی باشوور که‌ کوردی فه‌یلی تێدا ده‌ژیا، به‌ڵام به‌ ده‌ستی حکوومه‌تی به‌عس، کورده‌که‌ی تووشی ده‌ربه‌ده‌ری و کوشتن و راوه‌دوونان هات و ئه‌وه‌شی که‌ ما له‌به‌ر ئه‌وه‌ی عه‌ربیان تێدا نیشته‌جێ کرد، له‌ناو عه‌ره‌بدا توانه‌وه‌. له‌ کوردستانی باشوور، حکوومه‌تی به‌عس، چه‌ندین شار و شارۆچکه ‌و گوندی کوردنشینی وکوو: مه‌جه‌ر، کرماشیه‌، به‌گشیان، په‌تیره‌، ده‌ێنۆک، مه‌ریس، رووسا، جاڕوه‌ند، عه‌وێنه‌، گه‌رمان، به‌وارین، کووت، عه‌ماره،‌ زه‌ڕباتییه‌ و هیدیکه‌ی‌، که‌ کوردی فه‌یلییان تێدا ده‌ژیا، له‌ کورد چۆڵ کرد و عه‌ره‌بیان هێنا جێگایان.

بەسام

سامدار، ترسێنەر، بەوەج.

کۆڕێ

نێوی چیا و گوندێکە لە ناوچەی رواندز لە کوردستان.

دەساتیر

نێوی کۆپه‌ڕه‌که‌ی (مهاباد)ی په‌یامهێنه‌ که‌ له‌ ناوچه‌ی موکریانی ئه‌وڕۆکه‌ سه‌ری هه‌ڵێناوه‌.

میدیا

1. ماد، مەدیا، میدیا، نێوی دەوڵەتی مادەکان بووە؛ 2. ئەو شوێنەی کە مادەکانی لێ ژیاون؛ (میدی) یەکان لە رەگەزی هێند و ئورووپی بوونە و لە سەدەی نۆیەمی بەر لە زایین، لە ‌رۆژهەڵاتی زەلیای کاسپین یان قەزوێنەوە چوونەتە رۆژاوای باکووری کێوەکانی ئێران واتە وڵاتی (میدیا) و وردەوردە دەسە‌ڵاتیان بە سەر دراوسێکانیشیاندا پەیدا کردووە و لە کۆتایی سەدەی هەشتەمی بەر لە زایین، حوکوومەتێکی سەربەخۆیان دامەزراندووە و نەتەوەی پارسیشیان خستۆتە ژێر دەسە‌ڵاتی خۆیان و شاری هەگمتەنا یان هەکمتان، هەمەدان) ی ئێستایان کردووە بە پایتەخت، بەڵام ساڵی 550ی بەر لە زایین بە دەست کوورشی هەخامەنشی بەزیون و لە دەسە‌ڵات کەوتوون. وشەی ماد دواتر لە سەردەمی ساسانییەکاندا بووە بە (مای) و پاشان عەرەب کردوویەت بە (ماه)، بۆ میناک بە دینەوەریان گوتووە: ماه بەسرە و بە نەهاوەندیش: ماه کووفە! بڕوانه بۆ وشەی ماد.

مەرا

نێوی چیایەکە لە سیدەکان لە کوردستانی باشوور.

بەردۆخ

ئامرازێکە لە دۆخی خەرەکدا کە جۆڵا بەکاری دێنێ.

باخڵە

تۆدان، تۆمدان، تۆمەدانە، خورجی تۆم و دانوولە کە بۆ وەشاندن و چاندن بەکاری دێنن.