ئار

1. لەو سەردەمەدا پێشبەندی (ئار) بە واتای (ئاگر و پاک) بۆ رێزدانان لەو شتانەی کە (پاک و پیرۆز) ‌بوونە بەکار براوە، وەک: ئاریاکیس، ئاریبانس و ئارچاری؛ لە راستیدا نێوی ئارچاری، چاری بووە کە هەر دەبێتە چێری. 2. وشەی (ئار) لە زمانی کوردیدا واتای ئاگر و رەنگی سوور دەدا کە لە ریشەی وشەی (ئار)ی ئەوێستایی یەوە هاتووە و واتای (ئاگرپەرست) و (سوور) دەدا،‌ لە زمانی پالەوی یان کوردیی کەڵوڕیشدا هەر ئەو واتایە دەدا و گوتراوە (ئارووس)؛ 3. (گەورە و مەزن)؛ 4. واتای (ئێش و ئازار) دەدا و لە زاراوەی کەڵوڕی (پالەوی)ی کۆنیشدا هەر ئەو مانایە دەدا؛ 6. هەروەها (ئار) مانای سپیکەلە یان چەرمەڵەش دەدا؛ 7. پاشگری بکەرە و بە هەندێ وشەی چووکەوە دەلکێ و نێوێکی دیکەی چاوگ ساز دەکا؛ وشەی ئاراراتیش دوور نییە لە وشەی ئار و ئاور کەوتبێتەوە، لەوانەیە ئەم وشەیەشیان بۆیە لەسەر ئەم کێوە دانابێ‌، چونکە کێوێکی سەر بە ئاگر یان گڕکانە، تورکەکانیش وشەی ئاگریان گۆڕیوە بۆ (ئاغر) و وشەی (داغ)یشیان کە وشەیەکی تورکییە و واتای چیا دەدا پێ زیاد کردووه و نێویان ناوە آغریداغ‌؛ حوکوومەتی تورک، وشەی (داغ)ی بۆیە بە وشەی کوردی ئاگرەوە ناوە و کردوویە بە (ئاغر)، لەبەر ئەوە بووە کە نێوی کوردیی لەو پارچەیە تێک بدەن و بیشێوێنن؛ چیای ئاگریی لەبەر ئەوەی کە گڕکانە و سەربەئاگرە، بوومەلەرزەی زەمەند و وێرانکاری لێ رادەبێ.

سەربەست

سەربەست، تەرخان، ئازاد.

ڕۆشنا

1. رۆشن، رووناک، (بە رۆژ رۆشنا کوشتی و هەڵات)؛ 2. دواوشەی وشەدوانەی (ئاشنا و رۆشنا).

دڵشا

کەسی دڵخۆش، کورتکراوی دڵشاد

تەراز

1. رێک و بەرانبەر؛ 2. وەک، وێنە؛ 3. ئامرازێکی بەنایی یە کە بۆ رێکی و رستایی دیوار بەکار دەبرێ.

دمدم

نێوی قه‌ڵایه‌‌‌که‌ که‌ ساڵی 1609 ی زایینی سازکراوه‌. ئه‌و قه‌ڵایه‌ له‌ سێ فرسه‌خیی شاری ورمێ له‌ ناوچه‌ی ته‌رگه‌وه‌ڕ له‌ (گه‌لی) یان ده‌ڕڕه‌ی قاسملوو له‌سه‌ر دوندی کێوێکی به‌رز به‌ نێوی دمدم له‌ نێوان ورمێ و شنۆ، خراوه‌ته‌وه‌ که‌ یه‌کپارچه‌ به‌ردی درێژووکه‌ و ته‌سکه‌ و وه‌ک پشتی گا هه‌ڵکه‌وتووه‌. له‌ شنۆڕا که‌ ده‌ڕۆی که‌وتۆته‌ لای ده‌ستی راست. قه‌ڵای دمدم به‌ ده‌ستی شاعه‌باسی سه‌فه‌وی گیرا و داغان کرا و پاشان قڕیان خسته‌ ناو ئه‌و کوردانه‌ی که‌ له‌و قه‌ڵایه‌دا ده‌ژیان. کاره‌ساتی قه‌ڵای دمدم بوویه‌رێکی گه‌وره‌یه‌ له‌ مێژووی گه‌لی کورددا و به‌یتبێژه‌کان ئه‌م رووداوه‌یان هه‌م به‌ شێوه‌ی کرمانجیی و هه‌م به‌ شێوه‌ی موکری کردووه‌ به‌ هۆنراوه‌ و، به‌ شێوه‌ی به‌یت گوتوویانه‌ته‌وه و له‌ فه‌وتان و له‌ناوچوون رزگاریان کردووه‌‌. به‌یتی دمدم له‌ لایه‌ن زانای به‌نێوبانگی ئاڵمانییه‌وه‌ ئوسکارمان، که‌ کاتی خۆی له‌ سه‌رده‌می قاجاڕه‌کاندا هاتۆته‌ کوردستان به‌ خه‌تی لاتین نووسراوه‌ته‌وه‌ و لە کتێبێکدا به‌ نێوی (توحفوی موزه‌فه‌رییه‌) نووسراوه‌ته‌وه‌ و له‌ مووزه‌ی به‌رلیندا هه‌یه‌ و ماوه‌ته‌وه‌. زۆربه‌ی ئه‌و به‌یتانه‌ی که‌ له‌و کۆپه‌ڕه‌دا هه‌ن له‌ زاری (ره‌حمان به‌کره‌وه‌) وه‌رگیراون. مامۆستا هێمن کاتی خۆی له‌ به‌غدا له‌ لاتینه‌وه‌ هێناویه‌ته‌ سه‌ر شێوه‌ی سۆرانی. دمدم: له‌ بنه‌ڕه‌تدا نێوی ئه‌و چیایه‌یه‌ که‌ ئه‌و قه‌ڵایه‌ی به‌سه‌ره‌وه‌ خراوه‌ته‌وه‌، لووتکه‌یان هاتۆته‌وه‌ به‌سه‌ر یه‌کدا که‌ له‌ لووت ده‌چن، له‌ موکوریانیش به‌ لووت ده‌ڵێن دم، بۆیه‌ ئه‌و چیایه‌ به‌ دمدم نێودێر کراوه‌!

زووبینا

جگە لەو یەکە، بێژگە لەودانە.

هێور

1. ئارام و لەسەرەخۆ؛ 2. پەناگا، داڵدە؛ 3. ئەنوا، جێگە؛ 4. بوێریی، ئازایی، نەترسان.

گاتا

ئەم وشەیە چەندین واتای‌ لە زمانی کوردیدا هەیە من تەنیا چەند دانەی دەنووسم: 1. گاس، گات، گاز، کە بە کوردیی واتە: بانگکردن، قاوکردن، چڕین، وەکوو شیلانم بۆ گاز کە؛ 2. جێگای زۆر بەرزی چیا، لووتکە، ترۆپک؛ 3. قەڵشتی شاخی بەردین؛ 4. چڕین بە هەوای خۆشی گۆرانی؛ 5. هۆنراوەکانی زەڕدەشت؛ 6. ئەو گۆرانییە ئایینیگەلەی کە گۆسانەکان چڕیویانن؛ 7. ئەو هۆنراوە بیستبڕگەییانەی کە لە سەردەمی زەڕدەشتدا وەکوو سروود خوێندراون و ئەمڕۆکە شوێنەواریان لە هەموو کوردستان ماوەتەوە! گاتاکان، کۆنترین و پیرۆزترین بەشەکانی ئاڤێستان کە لەناو یەسنادا هەڵگیراون، یان لە ناو یەسنادا ماونەتەوە؛ بە کۆی هەموو گاتاکانیان گوتووە (گاسانیک) و بەو گۆرانیبێژ یان بەیتبێژانەی کە ئەم گاتاگەلەی چڕیوە، گوتراوە: (گۆسان) واتە: بەیتبێژ یان بێژەری گاتاکان! بە پێی لیکۆڵینەوەکانی ئەم دواییانە گاتاکان کوردین، یان بە کوردییەوە نزیکن! نێوی زەڕدەشت لە بنەڕەتدا (زەڕەتا وەشتەرای) یە کە لە دوو وشەی (زەڕەتا) واتە نوور و (وەشتەرای) ش واتە داباری پێکهاتووە و واژەکان کوردین! گاتاکانیش زەڕدەشت و هەندێ لە پەیڕەوانی نووسیویانە کە وشەکان بە وشەگەلی هەورامی و کەڵوڕیی یەوە نزیکن کە ئەوانیش دوو زاراوەی کۆنی زمانی کوردین! ئەم گاتاگەلە ئەگەریش کوردیی نەبن، لانیکەم دەتوانین لە 1000 وشە، زۆرتر لە 600 وشە کوردیی تێدا دەربێنین کە لە زمانی کوردیدا هەن و ماون،

مزگێن

مزگێنی، مزگانی، مژدە.