زەردەشت

1. زەڕدەشت، زەڕەتاوەشتەرای، یان زەڕاوەشتەرای لە دوو وشەی (زەڕا) بەواتای (نوور) و (وەشتەرای) بەمانای (داباری) پێکهاتووە؛ 2. نێوی پێغەمبەری زەڕدەشتییەکانە خاوەنی کۆپەڕی ئاوێستا؛ 3. نێوی کۆنی شاری سەردەشت لە کوردستان کە شوێنەواری (ئاهوورامەزدا) و (ئەهریمەن) و (هێتی) و (گورگان)یش لێ ماوە؛ بڕوانە بۆ سەردەشت؛ کۆچکردوو مامۆستا زەبێحی لە پێشەکی "قامووسی زبانی کوردی" دا نووسیویە: زۆربەی ئەو زانا و رۆژهەڵاتناسانەی خەریکی ساقکردنەوەی ئاوێستا بوونە، رایان وایە زمانی ئاوێستایی یەکێک لە زمانەکانی باکووری رۆژهەڵاتی خێزانە زمانی ئێرانییە و زەڕدەشت کۆپەڕەکەی خۆی لە دەوروبەری چەرخی حەوتەمی پێش عیسا لە باکتەریا "باختەر یان بەڵخ" نووسیوەتەوە؛ بەڵام پرۆفسۆر "پوورداوود" مامۆستای زانستگەی تاران و ئاوێستازانی بەنێوبانگی ئێرانیی لە سەرەتایەکدا کە بۆ "یەسنە" ی بەشێک لە ئاوێستا نووسیوە دەڵێ: (لەناو دەنگ و باسی مێژوونووسانی یۆنان و رۆما، خەبەری "خستانۆس" دەربارەی زەمانی زەڕدەشت جێگای باوەڕە و دەتوانین دەرکەوتنی پێغەمبەری ئێران لە دەوروبەری ساڵی 1080ی پێش عیسا بزانین؛ هەروەها کەم زانا و مێژووزان و کۆنینەناس هەن کە باوەڕیان نەبێ "زەڕدوشت" خەڵکی رۆژاوای ماد نەبێ، بەجۆرێکیتر گەلێکیان رایان وایە کە زەڕدەشت لە دەوری دەریاچەی ورمێ "چەئێچەستە" لە کوردستانی ئێستای ژێر دەسەڵاتی ئێران لە دایک بووە، بەڵام کاتێ باس هاتە سەر ئەو زمانەی کە ئاوێستای پێ نووسراوە، کەمیان بۆ ئەوە دەچن کە زەڕدەشت ئاوێستای بە زمانی مەوتەنی خۆی یانێ زمانی "مادیی" نووسیبێ، ئەوە بابەتێکە زۆری گفتوگۆ لەسەر کراوە، زۆرتر رێی تێدەچێ کە زمانی ئاوێستایی زاراوەیەکی مادیی بێ تا خوراسانیی یا باختەریایی. مەسەلەی مادیبوون و نەبوونی ئەو زمانەی کە ئێستا پێیدەڵێن: "ئاوێستایی" شتێکە هەروا دەمێنێتەوە تا ئەو رۆژەی دەربارەی زمانی مادیی زانیارییەکی ئەوەندە زۆر دەکەوێتە بەردەستی زانایان کە بتوانن دەگەڵ زمانی "ئاوێستایی"، بەراوردی بکەن و هەڵیسەنگێنن و رای خۆیان لەسەر دەرببڕن. ساڵی 1975 لە هەنگمتەنا یان هێگمەتانە پاتەختی "ماد"ەکان کۆشکێکی گەورە لەژێر خاک دەرکەوتووە، رۆژنامەکانی ئێران نووسیبوویان: تەختی جەمشید (پیرسپۆلیس)ێکی تازە لە هەمەدان دۆزرایەوە. بێگومان دەبێ ئەوە کۆشک و تەلاری پاشاکانی ماد بێ و هیوامان ئەوەیە ئاساری نووسراوی مادی لێدەرکەوێ و تیشکێکی تازە بخاتە سەر زمانی مادیی و تا رادەیەک لەدەست کوتان لە تاریکایی مێژوو رزگارمان بکا". بە کورتی بەر لەوەی کە ئایینی زەڕدەشت و ئاهوورامەزدا سەر هەڵبدا، بە پێی شوێنەوارەکانی شاری بۆکان و دەوروبەری، خودای گەورەی دانیشتوانی ناوچەکە (بەغ) بووە و ئەوەی کە روون بۆتەوە (مێهرپەرستی) یان دلۆڤانپەرستی ئایینی زاڵی ئەو سەردەمە بووە و دانیشتوانی ئەو شارانە رووگە و ئاورگەیان بۆ خودای (میترا) درووست کردووە و رێزگرتن لە ئاگر کە ئێستاش لەناو کورددا بەڕێز و خۆشەویستە، نەریتێک بووە کە لە ئایینی (میتراپەرستی)یەوە بۆ خەڵکەکە ماوەتەوە؛ خودای ئاناهیتایش لە کۆنەدێریکی ناوچەکەدا، خاوەنی ئاورگەی تایبەتی خۆی بووە و هەندێ لە مێژوونووسان دەڵێن: ئاگرپەرستی بە خودای (ئاناهیتا)وە بەسراوەتەوە؛ گردەکانی دەوروبەری بۆکان بەڵگەن بۆ سەلماندنی ئەم بانگاشەیە کە زۆرتر لە 30 گرد یان تەپۆڵکەی مێژوویین.

ئارارات

1. گڕی لە دوای گڕ، هەڵقوڵینی پۆلووی ئاگر. 2. گەورە و پیرۆز. ئارارات، زنجیرەیەک چیایە لە باکووری کوردستان کە بەشێکی کەوتۆتە نێوان سنوورەکانی نێوان باکوور و ڕۆژهەڵاتی کوردستان و ئەرمەنستان، بەرزترین لووتکەی 5165 میترە؛ (ئارارات) یان کێوی نۆح کە تورکەکان پێی دەڵێن: ئاغریداغ و ئەرمەنییەکان پێی دەڵێن مازیک، هەر هەمان چیای (ئاگری)یە کە نێوێکی کوردییە و زاراوەی عەربی کردوویەتی بە (عقرە!!) و لە بنەڕەتدا (ئارئارات) بووه کە‌ دوایی بووە بە ئارارات.‌ بۆ روونکردنەوە، وەک لە تەوراتدا هاتووە، کەشتییەکەی نۆح بە سەر ئەم کێوەوە نیشتۆتەوە‌ بەڵام راستەکەی ئەوەیە کە کەشتییەکەی نۆح، بە سەر کێوی (جوودی)یەوە نیشتۆتەوە، کە لە بنەڕەتدا (گۆتی)یە و عەرەب ئەم نێوەی کردووە بە جوودی. کێوی (جوودی یان گۆتی)یش، لە زنجیرەکێوەکانی ئارارات یان ئاگرییە، کە دەڕوانێ بە سەر شاری (زاخۆ) لە باشووری کوردستان و شاری (سلۆپی)، لە باکووری کوردستان . بڕوانە وشەی ئار.

لەنگەر

1. وەستان، مەنەر، وەکوو: وەستانی مەل لەکاتی فڕین و وەستانی چۆپیکێش لە کاتی هەڵپەڕیندا؛ 2. ئاسنی سەر بە قووڵایی بەزنجیرەوە بۆ وەستانی گەمی دەخرێتە دەریاوە؛ 3. خۆڕاگرتن و راوەستان لە شوێنی بەرز و باریک؛ 4. لەکارکەوتە؛ 5. لەفڕین راوەستانی باڵندە لە حەوا.

سپاردە

ئەسپاردە، سپارتی.

باهۆ

شان و باهوو، شانوپیل.

ئەستێ

بەردی ئەستێ، ئەستێ و قاو، بەردەچەخماخ.

پڵپڵە

ئاوێزەی گوارە، جۆرێک خشڵە.

گوڵنەواز

ئیسانی کار ڕێکوپێک و خاوێن.

گێۆمات

وڵاتی مۆغەکان، نێوی یەکێ لە موغەکانی ماد بوو، کە لە دژی داریووش راپەڕی، بەڵام سەرنەکەوت و بە دەستی داریووش کوژرا و راپەڕینەکەشی کە مادەکانی لە پشت بوون، سەرکوت کرا. بڕوانە بۆ کڕمات.

گوڵخواز

جووانویست، کەسێک کە حەزی لە شتی وێنەی گوڵە.