کوێستان

چیا، کێو، کێفسان، کۆسار، زۆزان.

ئاڤان

نێوی زنجیره‌یه‌ک ته‌پۆڵکه‌یه‌ له‌ نزیک شاری که‌رکووک، له‌ کوردستانی باشوور.

گاوەرۆ

1. لە بنەڕەتدا گاورڕۆ بووە واتە: چەمێک کە کوردی یارسانی لە قەراخدا ژیابێ، رۆباری گاورەکان، یان چەمێک کە هی گاورەکان بووبێ؛ 2. نێوی چەمێکە لە نێوان سنە و کامیاران.

شانئازین

خوێنەری هێژا، ئەگەر دەتەوێ، نێوی تازە و دەستی یەکەم بۆ منداڵەکەت دابنێی، دەتوانی بە لێدانی دوو وشە لە یەکدی، وەکوو ئەم نێوانەی کە لە پاڵەوە ریز کراوە، ناوێکی نوێ درووست بکەی و ئەمانەش هەندێ نموونەن کە دەتوانی، مانای وشەی دووهەمیان لە کۆپەڕەکەدا دەربێنی. بۆ نموونە: واتای شان دەزانی کە دەبێتە شان و شکۆ، یان شانەی هەنگوێن، شان لەگەڵ نێوێکی دیکە لێک بدە و ناوێکی تازە درووست بکە.

کەوکەو

ئەم ناوە لە بنەڕەتدا (کوکب)ی عەرەبییە کە واتای ئەستێرە دەدا و بێژرەی کوردی ئاوەها گۆڕیویەتی.

مارد

1. سەرکێش، یاخی؛ 2. بەرز و هەڵاتوو؛ 3. نێوی کۆنی ماد بە زمانی یۆنانیی؛ 4. تیرەیەکی گەورەی کۆنی کوردن کە پشتی لوڕەکانن؛ 5. ‌قەڵایەک و گوندێکە لە ناوچەی لوڕنشینی بەهمەنشێر لە خوڕەمشار؛ 6. باژێڕی ئێستای ماردین لە کوردستان شمالی وەبیرخەرەوەی ئەم تیرەیەن.

تاپۆ

1. تارمایی، رەشایی لە دوورەوە؛ 2. مووچەی مەزرای خەڵاتیی و بێباج؛ 3. قەباڵەی موڵکایەتی؛ 4. بەڕێوەبەرایەتی کارگێڕیی قەباڵەی موڵکنووسین.

ئار

1. لەو سەردەمەدا پێشبەندی (ئار) بە واتای (ئاگر و پاک) بۆ رێزدانان لەو شتانەی کە (پاک و پیرۆز) ‌بوونە بەکار براوە، وەک: ئاریاکیس، ئاریبانس و ئارچاری؛ لە راستیدا نێوی ئارچاری، چاری بووە کە هەر دەبێتە چێری. 2. وشەی (ئار) لە زمانی کوردیدا واتای ئاگر و رەنگی سوور دەدا کە لە ریشەی وشەی (ئار)ی ئەوێستایی یەوە هاتووە و واتای (ئاگرپەرست) و (سوور) دەدا،‌ لە زمانی پالەوی یان کوردیی کەڵوڕیشدا هەر ئەو واتایە دەدا و گوتراوە (ئارووس)؛ 3. (گەورە و مەزن)؛ 4. واتای (ئێش و ئازار) دەدا و لە زاراوەی کەڵوڕی (پالەوی)ی کۆنیشدا هەر ئەو مانایە دەدا؛ 6. هەروەها (ئار) مانای سپیکەلە یان چەرمەڵەش دەدا؛ 7. پاشگری بکەرە و بە هەندێ وشەی چووکەوە دەلکێ و نێوێکی دیکەی چاوگ ساز دەکا؛ وشەی ئاراراتیش دوور نییە لە وشەی ئار و ئاور کەوتبێتەوە، لەوانەیە ئەم وشەیەشیان بۆیە لەسەر ئەم کێوە دانابێ‌، چونکە کێوێکی سەر بە ئاگر یان گڕکانە، تورکەکانیش وشەی ئاگریان گۆڕیوە بۆ (ئاغر) و وشەی (داغ)یشیان کە وشەیەکی تورکییە و واتای چیا دەدا پێ زیاد کردووه و نێویان ناوە آغریداغ‌؛ حوکوومەتی تورک، وشەی (داغ)ی بۆیە بە وشەی کوردی ئاگرەوە ناوە و کردوویە بە (ئاغر)، لەبەر ئەوە بووە کە نێوی کوردیی لەو پارچەیە تێک بدەن و بیشێوێنن؛ چیای ئاگریی لەبەر ئەوەی کە گڕکانە و سەربەئاگرە، بوومەلەرزەی زەمەند و وێرانکاری لێ رادەبێ.

ئامانۆس

نێوی چیایەک بووە لە ئاسیای بچووک لە لای ئەسکەندەروونی باکوور‌ی کوردستان کە دواتر ئەم نێوە بەسەر (سۆباری) یەکاندا کە تیرەیەکی کورد بوونه دابڕاوە.

سەویک

1. نیمەسۆڵە، گۆزەی ملباریک؛ 2. کولیرەی بەڕۆن.