شاهینە

1. ژنی شا، شاژن؛ 2. خۆشی و شادی.

ڕامە

رامکە، ماڕکه، راوکە‌، ئەو هێلکەیەی دەبن مریشکی دەنێن بۆ ئەوەی هێلکەکەی لە شوێنێکی دیکە نەکا و دەڵەی نەکا.

هۆرە

1. دەوروبەر؛ 2. پووازی ئەستوور بۆ قەڵشوێهاتنی دارێ کە بە تەور دەیشکێنن؛ 3. سەیرانگا؛ 4. جێگای زۆر بەرز؛ 5. سۆز و نارەنار؛ 6. کەلام یان سروودی ئایینیی ئەلحەق (یارسان)ەکان، پەیوەندیدار بە سەردەمی زەڕدەشت کە هەوایەکی کۆنە و لە مەراسم و ستایش و نیایشی ئایینییدا گوتراوە! هۆرە یەکجار کۆنە و بە زاراوەی کەڵوڕی و جافی دەگوترێ، هەم بە پێی ناوەکەی و هەمیش بە پێی مێلۆدییەکە، کە لە نێوان ئەلحەقەکاندا باوە و دەیچڕن، وا دەردەکەوێ کە هەر ئەو هەوا کۆنە بێ کە لە سەردەمی زەڕدەشتییەکاندا لە مەراسم و ستایشی ئایینییدا گوتراوه و لە کارنەمەی ئەردەشێری پاپەکاندا بە لحن اورامی (ئاوازی هەورامی) ناسراوە‌. هۆرە زۆرتر بە بێ مۆسیقا دگوترێ، بەڵام هەندێ جار لەگەڵ تەمبوور و بلوێریش گوتراوە! ئەم هەوایە وەک لە سەرەوە باسم کرد، ڕیتم و میزانی نییە و لە گوتندا ئازادە و بە دەنگی پچڕپچڕ دەگوترێ. هۆرە زۆرتر بە قوڕگ دەگوترێ و هۆرەبێژ، دەستێکی یان هەردوو دەستی لە پشت گوێ دەنێ و هەواکەی پێ دەچڕێ! لە باری زانستی مۆسیقاوە یەک پەردەیە و ئەگەر لە سۆلەوە دەست پێ بکا، هەر بە سۆل کۆتایی پێدێ! وشەی (هۆرە) لەبەر ئەوەی کە بۆ ستایشی ئەهوورامەزدا گوتراوە، لە واژەی (ئەهوورا) وەرگیراوە و هەر بەو شێوەیەی کە لە کۆندا گوتراوە، لەناو پەیرەوانی ئایینی یارساندا دەگوترێتەوە. هۆرە لەکاتی مردنی کەسێک، یان ڕوودانی کارەساتێک، بە هەوایەکی زۆر خەمگین دەگوترێ. شیعرەکانی هۆرە لە کۆندا هەڵگری گوتە پیرۆز و ئاسمانییەکانی ئاوێستا بووە، بەڵام لەو کاتەوە کە ئایینی ئیسلام لەناو کورددا جێگەی گرتووە، هۆرە لە لایەن دەروێش و سۆفییەکانی کوردستانەوە شێوەی ئایینیی گرتۆتە خۆی و بە هۆنراوەی عیرفانییش دەگوترێ. بێژگە لەمەش بە شیعری دڵدارییش دەگوترێ و هۆرە بەگشتیی، هەم لە شایی، هەمیش لەپرسەدا دەیچڕن. هۆرە وەکوو گاتاکان، بە شیعری بیست بڕگەیی دەخوێنرێ. هۆرە لە ناوچەکانی گۆران، سەنجابی، قەڵخانیی، زەهاو، خانەقین و کرماشان و ئیلام و لوڕستاندا باوە و دەگوترێ. هۆرە ئەوەندە بەسۆزە کە لەو ناوچانە (کزە) شی پێدەڵێن! هۆرە بەیانگەری داستانگەلی عاشقی و حەماسی و قارەمانانەیە و بەنێوبانگترین و کۆنترین هۆرە، هۆرەی (عەزیز و تەکش) ە، کە داستانێکی حەماسییە! جۆرەکانی هۆرە بریتین لە: گوڵەخاک، لوڕیچڕ، سووارانە، قەڵوەزیچڕ، قاچاخچیچڕ، دوودەنگیی (دووقۆڵیی)، غەریبیچڕ، ئەکوەرخانیی، کڵاودڕ، یەکدەنگیی، ئەرکەوازیچڕ، هەی سووار هەی سووار، گڵەوەدەر، یۆسۆ کڵاوزەر، باندەسانیی، شاحوسێنیی، سارۆخانیی، جڵەوشایی، تەرز، مەجنوون، سەحەریی، باریە، دۆباڵا، غەریویی، بانبنەیی و پاموورەیی. دوو جۆری جیاوازی هۆرەشمان هەیە کە کۆنن، وەکوو: موور بۆ شیوەن و هەرا بۆ شەڕ لەگەڵ دوژمن.

بێرند

بەژن و باڵا.

کاردۆ

کارۆخ، کاردۆخ، کاردۆک، کارداک، کارداکا، وشەی (کاردۆ) یان (کورد)، ریشەی مێژوویی و کۆنی هەیە و دەگەڕێتەوە بۆ چووار هەزار ساڵی لەمەوبەر؛ دێریک و بەسەرهاتی نەتەوەی کورد، مێژوویەکی سەرسووڕێنەر و پڕ لە کارەسات و هەوراز و نشێوە، کە ئەم گەلە گەورە و ماندوویی نەناسە لە درێژەی رۆژگاراندا لە پشت سەری ناوە و هێشتاش هەر ماوە؛ بۆ واژەی (کورد) دەبێ بگەڕێینەوە بۆ سەرەتای دێریک و ئەو بەڵگە و نووسراوانەی کە بۆمان ماوەتەوە؛ بەر لە کورد، لە چیای زاگرۆس گەل و نەتەوەی دیکە ژیاون، کە بریتین لە: گۆتییەکان، لۆلۆیی یەکان، کاسییەکان، میتانییەکان، خالدییەکان و ئیلامییەکان و هیدیکە کە سۆلان و زمان و فەرهەنگیان هاو ریشە بووە؛ ئەوەی کە لێکۆڵەرەوان و نووسەرانی کۆن و تازە لە سەری ساقن، دیتنیان ئەوەیە کە: بەر لە هاتنی تیرەی کورد بۆ کوردستان، نەتەوەیێکی دیکە، بە نێوی کاردۆ یان کاردۆخ، شوێنەمێنگەیان ئەم نیشتمانە بووە و خاوەنی شارستانییەت بوونە، کە لەگەڵ هاوسێکانی دەوروبەری خۆیان بەربەرەکانێیان کردووە و هەندێکیان هێناوەتە ژێر رکێفی خۆیان و لە ناو خۆیاندا تواندوویانەتەوە و هەر بەو (نێو)ەوە، ماونەتەوە؛ بۆ یەکەمجار وشەی (کاردایاک)، وەکوو وڵاتی کوردان لەسەر بەردەنووسەکانی ئاسوورییەکاندا خوێندراوەتەوە و لە زەریای (وان)ەوە بەرەو خوار داکشاوە و لە بتلیس قەڵای قاییم و بتەویان هەبووە و شوێنەوارەکەشی تا سەدەی پێنج و شەشی زایینی هەر ماوەتەوە و پاشان لەناو براوە؛ لە 2400ی پێش زایینیش نێوی (کارداکا)، لە بەردەنووسی سۆمەرییەکانیشدا هاتووە و (قەراڵ لاگاش ئاداد نارای) لە بەردەنووسێکدا باسی کردووە و رەشی یاسەمی بە نموونەی هێناوەتەوە؛ لە بەردەنووسێکی سەکۆییشدا کە هی سۆمەرییەکان بووە، نێوی (کارداکا) وەکوو نیشتمان هاتووە نەک تیرە و هۆز؛ لە سەردەمی پاشایەتی (گیمیل سین)ی سێهەم دەسەڵاتداری ئۆرارتۆرییەکان، سەدەی 22ی بەر لە زایین، ناوچەی کوردستانی ئێستا، لە لایەن ئەو پاشایەوە، سپێردراوە بە ئەمیرێکی بەتوانا، کە نێوی (ڤا‌ردنانێر Vard Nanner) بووە و جگە لە ناوچەکانی (گەڤەر و هەکاری)، کە هی ئەو ئەمیرە خۆی بووە، ناوچەی (ئەربیل) و (ئیشار) و فەرمانڕەوایی تیرەی سۆبارتۆ و وڵاتی (کوردە)ی پێ سپاردووە؛ بە پێی لیکۆڵینەوەی (تووردان ژان)یش، کارداک هاوسێی سۆبارییەکان بوونە و ئارامییەکان نێویان ناون: (بێت قردو) و شاری (جزیر)ی ئێستاش جێگەیان بووە و بەو شارەیان گوتووە: (گازارتا کاردۆ Gazarta Kardo)؛ (تیگلات پەلسیر)یش کە لە سەدەی پێنجەمی بەر لە زایین، لەگەڵ کارداکییەکان تووشی شەڕ هاتووە، نێوی بردوون؛ هەروەسا ئارامییەکان تەواوی ناوچەکانی نێوان (دیجلە و فۆرات)یان بە وڵاتی (گواژارتا کاردۆ) نێو بردووە؛ ئەرمەنییەکانیش بە کاردۆخیان نێو هێناون و لە جوغرافیای کۆنی ئەرمەنستاندا بە (وڵاتی کورچیخ) نێودێریان کردوون؛ ئسترابوونی جوغرافیناسیش قەراخی دیجلەی بە وڵاتی کاردۆییەکان نێو هێناوە و باسی ‌قەڵا و شوورەی ئەم تیرەیەی کردوون کە داگری (دیاربەکر و مووسڵ) بووە؛ واتای کوردیش لە زمانی بابلی و ئاشووریدا (زۆردار و پاڵەوان) بووە؛ ئسترابوون لە کۆپەڕی 15 لە بەندی حەڤدەهەمدا دەڵێ: کارداکییەکان لاوان و گەنجانی پارسییان فێری ئەوە دەکرد کە لە سەرما و گەرما و باراندا خۆڕاگر و هێور بن و لە شەویشدا فێری شەونخوونییان دەکردن و رایان دەهێنان کە لە میوەی لێڕەوارەکان بخۆن، بۆ نموونە: بەڕوو و شتی دیکە، هەر لەبەر ئەم هۆیە، بە لاوانی دلێر و ئازای پارسییەکانیان دەگوت: کارداک؛ لە کۆنیشدا شاعیرانی پارسی، بە کوردەکانیان گوتووە: گورد؛ (شەرەفخانی بدلیسی)یش لە شەرەفنامەدا دەڵێ: کورد واتە: ئازا و دلێر و پاڵەوان، چونکە رۆسەمی زاڵ، و بارامی چێوین و گورگین میلاد و فەرهادی کۆکەن، هەموویان کورد بوونە؛ دواتر وشەی کاردۆک، کردۆک و کاردۆخ هاتۆتە ناو نێوگەل و لە ئاکامیشدا وشەی کورد و کوردستان، ساڵی 511 تا 522 زایینی لە زەمانی پاشاکانی (سەلجووقی) دا بە شێوەیەکی رەسمیی بڵاو کراوەتەوە. منیش لەو بڕوایەدام کە نێوی (کەرکووک)، کە مێژووی ئاوەدانکردنەوەی دەگەڕێتەوە بۆ 4500 ساڵ بەر لە زایین، نزیکە بەم نێوانەوە: کارداکا، کارداک، کارداکۆ، کاردۆک، کاردۆخ، کارۆخ، کارخۆ، کەرخۆ، کارکۆ، کاردکۆ، کەرکووک. بڕوانە (کاردۆخ) و بڕوانە (گۆتۆ).

ئافتاو

هه‌تاو، خۆره‌تاو، رۆژ، رۆجیار، خوه‌رشی، رۆژی به‌رانبه‌ری مانگی عاسمان.

سەرسەنگ

کێوێکە لەلای مەهاباد لە کوردستان.

شەودێر

ئاودێری شەو.

شکۆفە

شگۆڤە، پشکووژ، گوڵۆک، گوڵی تازەپشکووتووی دار کە پاشان دەبێتە میوە.

ماندانا

ماندان، نێوی ژنی کەمبووجیەی پاشای فارس و دایکی کوورشی پاشای هەخامەنشی بووه کە کچی ئەژدەهاکشای ماد بووە‌. بڕوانە ماندان لە بەشی کچان.