هۆنیا

خۆنیا، خۆن لە زاراوەی پالەوی یان کەڵوڕی کۆندا مانای خۆش و ئاواز دەدا. ئەم وشەیە لە کۆندا بە پێی نووسراوەیەکی (خاتوو ماری بۆییس)، کە لەمەڕ خونیاگەریی یان بەیتبێژی لە کۆپەڕی (خونیاگەری لە ئێرانی گەورەدا!!!) بڵاوی کردۆتەوە و وەرگێڕدراوەتە سەر فارسی، ئاماژەی بەوە کردووە: وشەی خونیا لە بنەڕەتدا هۆنیا بووە کە تیپی یەکەمی واتە: (هـ) ، کراوە بە (خ)! وشەی خونیاگەر لەم وشەیە بە ئاوێتەی دوو وشەی (خۆنیا و گەر)درووست کراوە کە لە بنەڕەتدا (هۆنیا واچ) بووە! دیتنەکەی ماری بۆییس، درووستە بەڵام، لە بنەڕەتدا وا نییە و هۆنیاواچ،‌ لە زاراوەی هەورامیدا واتای بەیتبێژ دەدا. هۆنیا واتە: خۆش، گۆرانیی خۆش و واچیش یانێ: گوتن و خوێندن. لە ئێرانی کۆندا دوور نییە دوای ساسانییەکان، وشەی (هۆنیا واچیان کردووە بە خونیاگەر و خونیاگەریان کردووە بە ڕامشگەر و ڕامشگەریان کردووە بە چامەگوو!) خۆنیاگەر کەسێ بووە کە بەیتبێژ و گۆرانیبێژ بووە، واتە هەم هۆنراوەی داناوە، هەمیش بە گۆرانیی گوتوویەتی. ئەم شێوە گۆرانیگوتنە تەنیا لەناو کوردەکاندا باو بووە و ئەمڕۆش شوێنەوارەکەی ماوەتەوە و لە باکووری کوردستانی گەورە، واتە لە کوردستانی ژێردەستی تورکیە و ئێراق و سووریە و ئێران و تەنانەت ئەو کوردانەی کە ئەرمەنستان و ئازەرباییجان و گورجستان و ئەو وڵاتانەی کە کوردی بۆ هەڵداژراوە باوە و ماوە. بەو گۆرانیبێژانەش کە ئەم گۆرانییانە دەچڕن، دەڵێن: بەیتبێژ. بەیت کە هیچ پێوەندییەکی بە (بێت)ی عەرەبییەوە کە واتای خانوو دەدا، نییە، بەڵکوو واتە شعر کە ڕیشەی هەمان وشەی پادی ئاڤێستایی دەدا کە واتە شعر و لە ڕیشەی (پۆیێت)ی لاتینیی کەوتۆتەوە کە واتای شاعر دەدا. وەکوو بەیتی وەیس و ڕامین کە لە بنەڕەتدا کوردییە و بە زاراوەی کوردیی کەڵوڕی گوتراوە و بە هەڵە یان بە ئەنقەست لە ئێراندا پێیدەڵێن: زبان پهلوی!! و پاشان بە مەبەستی نزیککردنەوە لە فارسیی، وەکوو هۆنراوەکانی بابا تاهیری عوریان کە ئەویش بە زاراوەی کەڵوڕی گوتراوە دەستیان لێداوە!! لە زمانی کوردیدا بەو داستان و چیرۆکگەلەی کە لە کۆندا سینە بە سینە ماونەتەوە و زۆر داستانی حەماسی و کۆمەڵایەتی دیکە کە بە ئاواز دەگوترێ، دەڵێن: بەیت. بەیت لەگەڵ دەسگای بەیات کە لە فارسیدا شووری پێدەڵێن، یەک ڕیشەیە. بەیت لەباری کۆمەڵناسی و مێژوو و جوغرافیاوە گرنگە. ئاوازەکانی حەیران و لاوک و حەیرانۆک، کە لە مێلۆدییە کۆنەکانی کوردین، سەر بە بەیتن. بەیت جۆری جیاوازی هەیە، وەک چۆن لە ناوەڕۆکدا تەواو کوردییە، لە قاڵبیشدا هەروەهایە. بڕوانە بۆ گاتا.

نیاک

نیا یان نیاک، وشەیێکی کەڵوڕییە واتای: باو باپیران دەدا.

دڵڕفێن

جوان و دڵگر، زه‌ریف و له‌به‌ردڵان.

سارین

بەرەبەیانی زوو.

گوڵگەش

وەکوو گوڵ جوان و گەش.

دڵژیر

ئینسانی ئاقڵ و به‌ره‌حم.

بەرام

بۆنی خۆش. بڕوانە بەرامە.

داهات

1. بەهرەی زەوی، بەروبۆ؛ 2. مووچە و دەخڵی مانگانە لە کار و کاسپیدا؛ 3. هەڵاتنی پووڵ و پارەی زەماوەند خەتەنەسووران و هیدیکە.

پەیوەن

1. تێکەڵی و دۆستی؛ 2. موتوربەی دار و هیدیکە.

داڵانپەڕ

نێوی چیایەکە لە کوردستان کە ساڵی 1943، کۆمەڵەی (ژێ کاف) لە رۆژهەڵاتی کوردستان و (حیزبی هیوا) لە باشووری کوردستان و کۆمەڵەی خۆییبوون لە باکووری کوردستان، لە چیای نێوبراو لە لایەن نوێنەرانی سێ پارچەی کوردستانەوە، پەیمانی سێ سنووریان مۆر کرد و نەخشەی جوغرافیای کوردستانیان دەسنیشان کرد و لەسەر مەسەلەی کوردستانی گەورە رێک کەوتن. هەروەسا ئالأشیان دیاری کردووە و ئەو ئالأیەی لە سەردەمی کۆماری کوردستان لە مهاباد هەڵدراوە و گەیشتۆتە ئەمڕۆ، هی ئەو سەردەمەیە.