تایبەت

زمان و ئەدەب

هاوار، خاوەن سەردەمێکی زێڕینە

لە ١٥ی ئایاری ١٩٣٢دا هەنگاوێکی گەورە بۆ زمان و ئەدەبی کوردی هەڵگیرا. "هاوار" بە سەرۆکایەتیی "جەلادەت عەلی بەدرخان" دەستی بە چاپ و بڵاوکردنەوە کرد. لە لاپەڕەکانیدا شتێکی بێ وێنەی خوڵقاند و لاپەڕەی نوێی لە مێژوو و چارەنووسی کورددا کردەوە.

هاوکاریی شیعر و فەلسەفە - بەشی یەکەم

فەیلەسووفەکان زیاتر لە ڕێگەی ئەقڵ و بیرکردنەوەوە سەرنجیان لەسەر کێشەکانی زانینی مرۆڤ و تێگەیشتن لە سروشت و گەردوونە. ئەوان دەیانەوێت بە داهێنانەکانی خۆیان چارەسەرێک بۆ کێشە هەبووەکان بدۆزنەوە و هەمیشە بەدوای چارەسەردا دەگەڕێن. بەڵام شاعیران زۆر بە ئاسانی دەتوانن لە ڕێگەی بیر و هەست و خەیاڵەوە، لە بواری ئافراندنەوە، لە پێش فەیلەسووفانەوە بن و بۆشاییی ئێستا پڕ بکەنەوە. بەهۆی سروشتەوە هیچ ئاستەنگێکیان نەخستە بەردەم گەشەکردنی عەقڵ و خەیاڵی مرۆڤ.

مێژوو و پەیدابوونی ئەدەبیاتی منداڵان – بەشی سێیەم

کوردان لەبەر ئەو هۆکارانە و ئەو هەلومەرجەی کە تێیدا ژیاون، ئەدەبی منداڵانی لە ئەدەبیاتی نێودەوڵەتی دوا کەوتووە و درەنگ دەستی پێ کردووە. منداڵانی کورد بۆ ماوەیەکی زۆر لە ئەدەبیاتی نووسراوی خۆیان وەک، کتێب، گۆڤار، ڕۆژنامە، چیرۆک و هەموو جۆرە کەرەستەیەکی ئەدەبیی پڕ لە ڕەنگ و وێنە دوور بوون.

لەنێو ساڵانی بێ ڕاوەستانی بەرهەمداریی ئەمینە عەمەر – بەشی دووەم

"کەچا کورد" (ئەمینە عەمەر) جگە لە گرینگیدان بە بەرهەمی بواری ڕێزمان و زمانەوانیی کوردی، گرینگیی بە بەرهەم و نووسینی بەهرەمەندی و ئافراندنیش داوە. لە بواری شیعر و کورتەچیرۆکیشدا کۆمەڵێک بەرهەمی نایابی پێشکەش کردووە. لە ڕووی ڕێکخستنی کرۆنۆلۆژییەوە، ئەم بەرهەمانە بە شێوەیەکی ڕێکوپێک بوونیان نەبوو و بەپێی وێنە و سەرچاوەکانی دەستمان توانیمان لیستێک و کورتەناسینێک لەسەر ئەو بەرهەمانە پێشکەش بکەین.

لەنێو ساڵانی بێ ڕاوەستانی بەرهەمداریی ئەمینە عەمەر – بەشی یەکەم

ژنی کورد، نووسەر، شاعیر و زمانزان، "ئەمینە عەمەر"، لە ماوەی ٧٦ ساڵ تەمەنی خۆیدا، کە تا ئێستاش هەردەم دڵی بۆ زمانی کوردی لێدەدات، نزیکەی ١٥ بەرهەمی ناوازەی پێشکەش بە خوێنەرانی کردووە. لەنێو بەرهەمەکانیدا مرۆڤ تووشی جۆرە جیاوازەکانی شیعر، چیرۆک، زمان و لێکۆڵینەوە دەبێت. بەپێی کرۆنۆلۆژیای بەرهەمەکانی، هەریەکەیان دەناسێنین و باسیان دەکەین.

مەکان یان شوێن لە ڕۆماندا

پێوەندیی " ناری"ی شاعیر و "شێخ مەحموودی مەلیک"

پەیوەندی و خۆشەویستیی "مامۆستا ناری" و "مەلیک مەحموودی نەمر" بەڕادەیەک گەرم  بووە کە هەمیشە بە شیعر نامەیان لەگەڵ یەک  دەگۆڕییەوە. تەنانەت ئەم پەیوەندی و دۆستایەتییە گەیشتووە بە کوڕەکانی شێخی نەمر وەک "شێخ ڕەئووف" و "شێخ لەتیف" و "شێخ بابەعەلی"و " شێخ ئەحمەد".

ئیدیۆم و "نخمان" بە نموونە لە زاراوەی کۆبانی

زۆر کەس هەندێک جار ئیدیۆم و "نخمان" تێکەڵ دەکەن، چونکە هەردووکیان لایەنێکی شاراوە و مەجازییان هەیە و هەندێک کەس ئەم دوو هونەرە وەک یەک دەبینن، بەڵام ڕاستییەکە ئەوەیە کە تەنیا هەندێک تایبەتمەندیی هاوبەشیان هەیە.

مێژوو و پەیدابوونی ئەدەبیاتی منداڵان – بەشی دووەم

سەدەی بیستەم بۆ منداڵان بە سەردەمی زێڕین ناو دەبرێت، چونکە لەو سەردەمەدا چەندین چاپخانە و وەشانگەی ناحوکمی دامەزران و کتێبی تایبەت بە منداڵان بڵاو کرانەوە." لەو سەردەمەدا و دواتر، زۆرێک لە نووسەران بۆ منداڵانیان نووسیوە و زۆر کاری جیاوازیان بۆ ئەدەبیاتی منداڵان ئەنجام داوە

مێژوو و پەیدابوونی ئەدەبیاتی منداڵان – بەشی یەکەم

ئەدەبی منداڵان لە جیهاندا بە ئارامی دەرنەکەوتووە و ئاماژەکانی لە کۆمەڵگەکاندا دۆزراونەتەوە هەتا گەیشتووەتە سەردەمی ئێستامان و جێگەی تایبەتی خۆی گرتووە. بۆیە لەمەودوا دەتوانین باسی ئەمە لە هەندێک وڵاتدا بکەین.

لنگ

بە یەکجاری دەرگاکە کرایەوە، هاوژینەکەی چووە ژوورەوە و لە بارودۆخەکەی سەری سووڕما و گوتی: "چیت بەسەردا هاتووە، ئەوەندە ڕادەچەڵەکی؟ ئەگەر ماندوویت، ئەمڕۆ مەچۆ سەر کارەکەت". ئەویش وەک ئەوەی بزانێت هەموو شتێک لە شوێنی خۆیە و ئارامە، سەیری کوڕەکەی کرد و ئەوی وەک پەپوولە هەڵدا.

عەلی ئەشرەفی دەرویشیان چەشنێک لە نووسینی پۆست کۆلۆنیالیستی

کۆی چیرۆکی ئاویەر لە قاوەخانەیەکدا ڕوو دەدات. لە شەوێکی زستانی و بەفراویدا، لە قاوەخانەیەکی کۆن، ژنێکی پیر چاوەڕێیە کورەکەی لە پێشمەرگاتی بگەڕێتەوە و سەردانی بکات. هەر جووڵەیەک لە دەرەوە، لە ژێر بارینی ئەو بەفرە قورسەدا بکرێ و هەر دەنگێک دێ، ئەو ژنە جارێک چاو لە پەنجەرە دەکا.

دیپلۆماسیی ئەدەبی و شیعری کوردی

شێرکۆ بێکەس وەک شاعیرێکی ئاگادار لە گۆڕانکارییەکانی دەوروبەری، لە شیعری کوڕی زەریادا، خنکانی سەمەدی بێهڕەنگی دەکاتە چیرۆکە شیعرێک و بە زمانێکی دەوڵەمەند دەیگێڕێتەوە. هەروەها وەک شاعیرێکی ئازادیخواز هێمای دەسەڵاتی پادشایەتیی ئێران کە لە "ئاڵای سێ ڕەنگی شێر و خورشید نیشان"یدا خۆ دەنوێنێ، دەداتە بەر ڕەخنە.

شوانی کورمانجەکان، یەکەم ڕۆمانی کوردی

لە ڕۆمانەکەدا خوێنەران شاهیدی شەڕی ئەو سەردەمەن. ڕۆمانەکە ناڕەحەتی و کێشەکانی نێو کۆمەڵگە، شەڕی دەسەڵاتداران و کۆمەڵگەمان پیشان دەدات. شەڕی جیهانی ساڵی ١٩١٤ دەستی پێ کرد و لقێکیشی لەسەر سنووری نێوان عوسمانییەکان و ڕووسەکان ڕوویدا. هەروەها ڕۆمانەکە باس لە سەختی و دژواریی پاراستنی دەستکەوتەکانی دوای شۆڕش دەکات و بە سەرکەوتوویی وێنەکانی ئەو سەردەمە نیشان دەدات. هەروەها نووسەری کتێبی "شڤانێ کورمانجا"، دەمانخاتە ژێر کاریگەریی ئەو شەڕە و ئەزموونەکانییەوە.

بەکارهێنانی ناوی ئاژەڵان لە ئیدیۆمەکانی کۆبانیدا – بەشی یەکەم

ئەگەری زۆر کەمە لە قسەکردنی ڕۆژانەی مرۆڤدا ئیدیۆم نەبێت؛ کاتێک بە وردی گوێ لە کەسێک دەگریت، لە قسەکردندا تووشی چەندین ئیدیۆم دەبیت. لەسەر هەر شتێک ئیدیۆم دەگوترێت. لەسەر ئاژەڵان، لەسەر جوگرافیا، لەسەر سروشت و لەسەر مرۆڤەکان، وەک شوبهاندنی مرۆڤەکان بە ئاژەڵەکان. بۆیە هەرچەندە ئێمە بڵێین ئیدیۆمەکان سادەن، بەڵام مانایەکی گرینگیان هەیە.

ناساندنی ڕۆمانی "بیرا قەدەرێ"ی محەممەد ئوزون

محەممەد ئوزون لە "بیرا قەدەرێ"دا ژیانی جەلادەت پیشان دەدات کە لە هەر بوارێکەوە (خەبات، خۆشەویستی و پەیوەندی و...) تراژیک بووە، هەروەها باسی مێژووی بنەماڵەی بەدرخان دەکات کە تەژی لە حەسرەت و کەسەرە. ڕۆمانەکە لە شازدە بەش پێک هاتووە و هەموو بەشەکان وێنەکان بە جوانی و بە وردی وەسف دەکەن. لە سەرەتای هەر بەشێکدا وێنەکان لەگەڵ مێژووی ئەو کاتەی کە گیراون و ڕووداوەکانی ئەو سەردەمە، ڕێک خراون.

وتاری "خالید جەمیل محەممەد"، نووسەری خەڵکی ڕۆژاوای کوردستان، کە لەجێی "کەچا کورد" خەڵاتی زارای وەرگرت

بە ڕاسپاردەی مامۆستا و زمانزانی کوردی ڕۆژاوای کوردستان، وەرگری "خەڵاتی زارا"، "ئەمینە عەمەر" ناسراو بە "کەچا کورد"، کە بە دەیان ساڵ خەبات و تێکۆشانی بۆ زمانی کوردی کردووە و بەهۆی ناجێگیربوونی باری تەندروستییەکەی نەیتوانی لێرە ئامادە بێت، ئیدی بۆ من شانازی و سەربڵندییە کە لەجێی "کەچا کورد" و بە ناوی ئەو دووەمین "خەڵاتی زارا" وەردەگرم و بۆی دەنێرمە ئاڵمانیا کە لەوێ دەژی. لە هەمان کاتدا هیوای تەندروستییەکی باشی بۆ دەخوازین و پیرۆزباییی ئەم خەڵاتە لە خۆی و خۆیشمان دەکەین. ئیدی، شانازییە بۆ من کە نوێ

وتاری سەرۆکی رێکخراوی کوردشۆپ بۆ ڕێوڕەسمی دووهەمین خەڵاتی زارا بۆ خزمەت بە زمانی کوردی

ڕێکخراوی کوردشۆپ بە هەستکردن بە مەترسیی گەورەی نەیاران لە لایەک و بۆشایی پیشەییانەی میدیاییی کوردی لە لایەکی دیکەوە، بۆ برەودان بە کەلتوور و زمان و مێژوو و ناسنامەی کوردی، دامەزراوە و هەوڵی ئێمە بەربەرەکانێ لەگەڵ پیلانی شوومی نەیاران و هاوکات هەوڵدان بۆ گەشەپێدانی زمان و کەلتووری دەوڵەمەندی کوردی و هەموو ئەو نرخ و بەها جوان و مێژووییانەی نەتەوەی کوردە کە لە شارستانییەتێکی کەونارەوە و لە قووڵایی مێژووەوە، نەوە لە دوای نەوە تا ئێستا هێناویەتی و پاراستوویەتی.

ڕاپۆرتی لێژنەی داوەرانی دووهەمین خەڵاتی زارا بۆ خزمەت بە زمانی کوردی

بۆ خەڵاتی ئەمجارەی زارا، شەش نووسەری کورد لە بەشەکانی کوردستان بۆ ئەم خەڵاتە بەربژێر بوون، لە هەر بەشێکی کوردستانیش داوەرێک دانرابوو بۆ هەڵبژاردنی بەربژێرێک بۆ بەخشینی ئەم خەڵاتە،

"جیهان ئارا پاوەیی" و دەرکەوتنی ژنانە لە شیعری کوردیدا

شیعرەکانی خاتوو جیهان ئارا شانۆی عەشقی ژنان و هەستی ناسکی خانمانەن کە بە ڕاوێژی ژنانە و بێ ترس لە لۆمەی سەردەم کە بەیانی ئاشقانەی بۆ ژن  لا پەسند نەبوو، هەستی خۆی بۆ خۆشەویستی خۆی دەربڕیوە:

جیاوازی و لێکچوونی چیرۆکی منداڵان لەگەڵ دەقەکانی تر

نووسەرانی منداڵان، کاتێک دەست دەکەن بە نووسین و بیرۆکەیان بۆ دێت، بیر لەوە دەکەنەوە کە ئەو بیرۆکەیە بەپێی مێشکی منداڵەکە چۆنە و چۆن کاریگەریی لەسەر هەست و خەیاڵیان دەبێت. جگە لەوەش، نووسەر لە هەنگاوی دووەمدا بیر لەوە دەکاتەوە کە تاچەند نیگارکێش دەتوانێت ئەوەی دەینووسێت وەریبگێڕێتە سەر زمانی وێنەکە و ڕەنگی بۆ بەکار بێنێت.

خوێندنەوەیەک بۆ "باڵندەکانی دەم با"، بەرهەمی عەتا نەهایی

باڵندەکانی دەم با"، دووەم ڕۆمانی نووسەر "عەتا نەهایی"یە، کە ساڵی ٢٠٠٢ نووسیویەتی و ساڵی ٢٠٠٣ چاپ و بڵاو کراوەتەوە. لە بەشێکی ڕۆمانەکەدا ژنێکی ڕووت نیشان دەدرێت کە بووە بە تۆپەڵە ئاگر و کەوتووەتە نێو کۆڵانەکان. لە بەشەکانی تری ڕۆمانەکەدا بە تایبەتمەندییە ئەدەبی و جوانکارییەکانییەوە، نەهایی باس لە بارودۆخی سیاسی و سەردەستیی سەر ژنان دەکات.

مێژووی ئەلفبێی کوردی لە ئەرمەنستانی سۆڤییەت (١٩٢١-١٩٩١) - بەشی دووەم

لە ساڵی ١٩٢٥دا لە شاری لەنیناکانی ئەرمەنستان، بۆ کوردانی وڵاتانی وەک ئازەربایجان، جۆرجیا و تورکمەنستان و هتد، لەسەر ژیانی کۆمەڵایەتی کۆنفڕانسێک بەڕێوە چوو و تێیدا لەسەر چەند مژارێک گفتوگۆ کرا. هەروەها لە بڕیارنامەکانی کۆنگرەدا، پێویستیی نەهێشتنی نەخوێندەواری و ناردنی کچان بۆ قوتابخانە دیاری کران.

مێژووی ئەلفبێی کوردی لە ئەرمەنستانی سۆڤییەت (١٩٢١-١٩٩١) - بەشی یەکەم

لەم وتارەدا سەرنجمان لەسەر ئەو ئەلفوبێیانە دەبێت کە لە ئەرمەنستانی سۆڤییەت (١٩٢١-١٩٩١) پێک هاتن. چونکە زۆرێک لە کوردەکان ئاگاداری ئەم بابەتە نین کە سێ ئەلفبێی دیکەی کوردیش هەبوون (بە پیتی ئەرمەنی، لاتینی و ڕووسی) کە کوردەکانی سۆڤییەت بەکاریان دەهێنا. ئێمە یەک بە یەک باسی ئافراندن و پەرەپێدانی ئەو ئەلفبێیانە دەکەین.
ئایا دەتهەوێت ئاگاداری دوایین بابەت و هەواڵەکانمان بیت؟
تکایە بڕیار بدە!