لەیلا زەمانی
خاتوو "جیهان ئارا" پاوەیی کچی مەلا نەشئەتی پاوەیی ساڵی ١٢٧٥ی کۆچی مانگی، بەرابەر بە ساڵی ١٨٥٩ی زایینی لە شاری پاوە لە دایک بوو. بنەماڵەی ئەو هەر لە بنەڕەت ڕا بنەماڵەیەکی ئەهلی فەرهەنگ و زانستپەروەر بوون و لای دەسەڵاتدارانی ئەو سەردەم ڕێزیان لێ گیراوە و پلەی کۆمەڵایەتییان لەسەرێ بووە. "جیهان ئارا" لای بابی و هەندێکی تر لە مامۆستاشارەزاکانی ئەو سەردەم وەبەر خوێندن نرا و لە ئەدەبیاتی عەڕەبی و فارسی و کوردی لێزان بوو. هەر وەها خۆشی دەستی کرد بەشیعر نووسین و بە زمانی کوردیی هەورامی هۆنراوەی جوانی لێ بڵاو بوونەتەوە. لە شیعر نووسین دا لێهاتوو بووە و ڕێک لە ئاستی ژنەشاعیرانی ئەوسەردەم و جار و بار سەرتریش بێچمی بە شیعری ژنانە بەخشیوە و هەوڵێکی باشی داوە. هەرچەند بەداخەوە شیعرەکانی تا ئەم دواییانە لە چوارچێوەی دیواندا کۆ نەکرابوونەوە، بەڵام بەشێکی زۆر لەو شیعرانەی بە ناوی ئەوەوەن، لە کتێب و نووسراوەکانی ئەو سەردەمدا باسیان لێ کراوە و هەروەها بەشێکی زۆریشیان لەسەر زمانی خەڵکی هەورامان ماونەتەوە. هەڵبەت بەم دواییانە «عەدنان مورادی» پاش تێکۆشانێکی زۆر بۆی گونجا کە شیعرەکانی جاهانارا کۆ بکاتەوە و چاپیان بکا کە زۆر کارێکی گونجاو بوو. ئەو جگە لە بەنێوبانگ بوون بە جوانچاکی و لێوەشاوەیی و زانایی،لەو دەگمەن ژنانەی کوردە کە سەرەڕای داب و نەریتی چەتوونی خەڵکی ئەو سەردەم کە لەمپەرێکی گەورە بوون لە بەر دەم گەشەی ژنی کورد، هەوڵێکی یەکجار زۆری داوە بۆ گەشەی کەسایەتیی خۆی و خۆی پێ گەیاندووە. خاتوو"جیهان ئارا" لەپێشدا لەگەڵ کوڕە پوورێکی خۆی لە بنەماڵە ڕەچەڵەکدارەکەی ئەردەڵان بەناوی «شەڕەفولمولک» دا زەماوەند دەکا ، بەڵام کاتێک شەڕەفولمولک دەبێتە حاکمی ئەردەوێڵ و کچێک لە تایەفەی قاجاری دەسەڵاتداری ئەو سەردەمی ئێران دەخوازێ، "جیهان ئارا" لێی دەپرینگێتەوە و دڵی دەشکێ و لێی جودا دەبێتەوە.
“جیهان ئارا” ئەو شیعرەی بۆ ئەو سەردەم کوتووە:
قیبلەم دەماخم قیبلەم دەماخم
نەمەندەن نیەن بەرزی دەماخم
دوور جه تو پەرده ی ده ڕون داخ داخم
زنجیر ته قدیر کەرده ن یاساخم
که م کەرده ن کەم کەم سۆمای چراخم
پەژمەردەن غونچەی گوڵاڵەی باخم
پاش ئەو خەمە "جیهان ئارا" لەگەڵ «حەبیبۆڵڵا خانی جاف» زەماوەند دەکا و کوڕێکی لەو دەبێ. بەڵام لە شیعرەکانی ڕا وا دیارە هیچ نێوانێکی وای لە گەڵ مێردی دووهەمیدا نەبووە و هەستی ناسکی ئەو لە گەڵ خانی جاف، هێندە تەراز نەبوون.
شیعرەکانی خاتوو جیهان ئارا شانۆی عەشقی ژنان و هەستی ناسکی خانمانەن کە بە ڕاوێژی ژنانە و بێ ترس لە لۆمەی سەردەم کە بەیانی ئاشقانەی بۆ ژن لا پەسند نەبوو، هەستی خۆی بۆ خۆشەویستی خۆی دەربڕیوە:
قیبلەگای عەزیز ڕۆی ڕۆزگارم
عەزیزم ڕەفیق دۆسی نازارم
لەیلێ هەی مەجنوون من مەجنوونی تۆم
زوڵێخا یۆسف هەر مەمنوونی تۆم
شیرینم خەسرەو من شیرینی تۆم
جە شیرین بەتەر تەژنەی دینی تۆم
دوو کەلیمە شەرح سڵامەتی وێت
بنوویسە پەرێم سەرم ها نەڕێت
بێجگە لە بەیانی ئاشقانە، هەروەها "جیهان ئارا" لە بەشێک لە شیعرەکانیدا گلەیی و گازندەی لە جێگە و پێگەی ژنانە هەیە کە ئەوە ڕێک تەریبە لەگەڵ هزری ژنەشاعیرەکانی ئەو سەردەم که وردە وردە لە ئاستی نزمی جێگەی ژن لەوکات دا تێگەیشتبوون.
"جیهان ئارا" خەمەکانی خۆ ی لەو بابەتە دا زۆر بەدڵێکی خەمبارەوە بەیان کردووە و وێدەچێ ئەو دۆخە شوێنێکی یەکجار زۆری لەسەر هەستی ئەو دانابێ.
مەستوورەی ئەردەڵان
ئەگەر لە باری زەمانییەوە بەرهەمەکانی "جیهان ئارا" لەگەڵ دەقی شیعری شاعیرانی بەر لەخۆی و دوای خۆی بەراورد بکەین، تێدەگەین کە ناوەرۆکی بەرهەمی جیهان ئارا، ژنانەتر و تەنانەت هونەریترە لەو شاعیرانە. بەڵام بەداخەوە بەرهەمەکانی زۆر درەنگ بڵاو بوونەتەوە. ئەو لە سەدەی نۆزدەیەمدا ژیاوە. بۆ نموونە "مەستوورەی ئەردەڵان" کەمتر توانیوێتی هەستی ژناەی خۆی بەو شێوەی ئەو دەرببرێ، بەڵکوو دەنگی بەشێکی زۆری ناو بەرهەمەکانی ئەو شاعیرە، دەنگی پیاوێکە کە خەریکە دەدوێ و بیر و ئەندێشەی خۆی دەردەبڕێ. هەرچەند لەو بەشانەدا کە ئەویش باسی خوسرەوی مێردی دەکا لە دەربڕینی ژنانە بێبەری نییە. لە شاعیرانی پاش ئەویش ئەگەر لە ناو فارسەکاندا "پەروین ئیعتسامی" بە نموونە بێنینەوە، کۆی بەرهەمەکانی ئەو شاعیرە، تایبەتمەندیی دەنگ و ڕاوێژی پیاوانەی پێوە دیارە. پەروین ئیعتسامی لە ناو فارسەکاندا ناوبانگێکی یەکجار زۆری هەیە، بەڵام دەقی ئەو دەربڕی ڕوانگەیەکی فێرکارانەی کۆمەڵایەتییە، کە شاعیرێکی ژن لە ژێر دمامکی زمانێکی پیاوانەوە خەریکە بەردەنگی دەدوێنێ.
پەروین ئیعتسامی
بەڵام ئەگەر تەنیا یەک نموونە شیعری "جیهان ئارا" بخەینە بەرباس جیاوازییەکان زەقتر دەردەکەون. ئەو شاعیرە لە کاتی دابڕان لە مێردی یەکەمی، شیعرێکی بەرزی نووسیوە کە تێیدا هەموو هەستەکانی ژنێکی ئەوینداری تێکشاوی تێدا دەبینینەوە. هەم خەسارێک کە باسی دەکرێ ژنانەیە و هەم دەنگ و ڕاوێژی شیعرەکەش. تەنانەت لە بانگ کردنی بەردەنگدا، خوێنەر تێدەگا کە کەسی بێژەری دەق ژنێکە و بەردەنگ پیاوێکی بێ وەفا و تێکدەری ئەوینە. دەکرێ بڵێین ئەو تایبەتمەندییە "جیهان ئارا" تا ڕادەیەکی زۆر لە هەموو وێژەرانی ژنی پێش خۆی جودا دەکاتەوە و ئەوەش بووەتە هۆی ئەوەی دەقی ئەو وەک مانگێکی درەوشاوە لە ناو کۆی دەقە هەورامییەکانی ئەو سەردەمدا دەربکەوێ و بناسرێتەوە و تا ئێستاش دەقەکانی بایەخێکی جوانیناسانەی تایبەتیان هەیە. شیعری ناوبراویش دەقێکی شازە کە ئەوینێکی ژنانە و تەنانەت خەمیکی ژنانەی جیاواز نیشان دەدا لە سەردەمێکدا کە ژن نەیدەتوانی نە ئەوین و نە خەمی ئاشکرای بێ و دەرکەوتنی بە هۆی کۆت و بەندە کۆمەلایەتییەکانەوە نەشیاو بوو. بەڵام ئەو هەم ئەوینی خۆی و هەم ناڕەزایەتیی خۆی لە دۆزخی ژیانی بە دەنگی دلێری ژنانەوە دەربڕیوە:
ئه‌رێ که‌ره‌م دار ئاگا وه کول حاڵ
تۆ وێت عه‌لیمی هابیم وه زووخاڵ
خۆ من جه سه‌نگ نیم شای موشکوڵ گوشاد
جه ڕووی مه‌رحه‌مه‌ت بیاوه‌م وه داد
جه خه‌زانه‌ی غه‌یب تۆ چێش مه‌بۆ که‌م
په‌روانه شاد بۆ شاد وه شۆڵه‌ی شه‌م
یاری ئازیزم شای تیر ئه‌ندازان
هه‌ر جه‌و وه‌خته‌وه من وێم شناسان
ده‌روونم جه عه‌شق باڵات قه‌قنه‌س بی
رۆحم چه‌نی ڕۆح پاکت په‌یوه‌س بی
تا به ڕووی مه‌رده‌ن یه‌ک لا و یه‌ک دینم
بزانه گیانم ، گیانی شیرینم
ماوام گه‌رمه‌سێر ئه‌گه‌ر ئێڵاخه‌ن
ده‌ماخم وه بۆی هه‌لای تۆ چاخه‌ن
نه مایل وه زه‌وق، نه عه‌یش و شادی
زه‌وقم هه‌ر تۆنی جه‌ی دونیای بادی
غه‌یر جه شێوه‌ی تۆ وه بان گوڵ دا
ویرده‌ن تا په‌ڕێ نه باغچه‌ی دڵ دا
هه‌نی جه مه‌خلۆق تا وه ڕووی مه‌رده‌ن
شه‌ماڵ هه‌م جه خه‌و گوزه‌ر نه‌که‌رده‌ن
قه‌سه‌م هه‌ر به‌و شای فه‌رد فریاد ڕه‌س
سیوای تۆ که‌سم نه‌وانان وه که‌س
غه‌یر جه تۆ که‌سم وه که‌س نه‌وانان
وه یادت قه‌سه‌م شای نه‌وجوانان
تۆنی ئازیزم، تۆنی غه‌مخوارم
هه‌ر تۆنی یاگه‌ی گشت قه‌وم و کارم
هه‌ر با جه عاله‌م واچان بێ که‌سه‌ن
مه‌یل تۆم ته‌نخوای گشت که‌سم وه‌سه‌ن
خاتوو “جیهان ئارا” لە ساڵی ۱۹۱۱ دا کۆچی دووایی کردووە و لە شاری جوانڕۆ بەخاک سپێردراوە.
