تایبەت

شیعر

ڕەنگدانەوەی "نەورۆز" لە ئەدەبی کوردیدا – بەشی کۆتایی

زۆرینەی نووسەران و شاعیرانی کوردستان، لە شیعر و دەقەکانیاندا بە شێوازی جۆراوجۆر باسی نەورۆزیان کردووە کە لەبەر نەبوونی مەجال تەنیا ئاماژەمان بە چەند شاعیر و چەند نموونە شیعر کرد. پێم خۆشە لە کۆتاییشدا ئاماژە بەوە بکەم کە شاعیران "موخلیس، عەونی، هەژار، زاری، عەلی حەسەنیانی، ژیلا حسەینی، محەممەد ساڵح دیلان، ئەسیری، ناسر ئاغابرا، جەلال مەلەکشا، شێرکۆ بێکەس و عەبدوڵڵا پەشێو و..." لە چەندین شیعریاندا باسی "نەورۆز"یان کردووە و لەسەر کوردستانیبوونی نەورۆز جەختیان کردووەتەوە.

مەلای "جزیری" دەنگی هەڵبەستی کوردییە

مەلای جزیری لێدانی دڵ و هەستەکانە لە شیعری کلاسیکدا. مەلای جزیری ساڵی ١٥٦٥ لە جزیری بۆتان لەدایک بووە. ناوی "ئەحمەد"ە و لە شیعردا نازناوی "نیشانی، مەلێ و مەلا"یە و لە سەدەی ١٧دا ژیاوە. مەلا ئەحمەد جزیری لەسەر دەستی باوکی (شێخ محەممەد) دەستی بە خوێندن کردووە و لە مەدرەسەی "هەکاری و عیمادی" درێژەی بە خوێندن داوە.

ڕەنگدانەوەی "نەورۆز" لە ئەدەبی کوردیدا – بەشی دووەم

لەم بەشەشدا ڕەنگدانەوەی زیاتری "نەورۆز" لە شیعر و دەقی کوردیدا دەخەینەڕوو. هەروەها پێویستە ئاماژەش بەوە بکەم کە وێڕای ئەوەی لەم وتارەدا ڕەنگدانەوەی "نەورۆز" لە ئەدەبی کوردیدا دەبینین، ئاوڕێکیش لە شاعیران و نووسەرانمان دەدەینەوە کە بەداخەوە ناوی هەندێکیان بە فەرامۆشی سپێردراون.

ڕەنگدانەوەی "نەورۆز" لە ئەدەبی کوردیدا – بەشی یەکەم

نەورۆز وەکوو جەژنی نوێبوونەوە و ئازادی، لە ئەدەبی کوردیدا و لەلای شاعیران و نووسەرانی کورد، هەمیشە جێی بایەخ و تێڕامان بووە. شاعیران و نووسەرانی کورد وەکوو دیوێکی جوانی و دەرچەیەکی ئازادی و هێمای ڕزگاریی نەتەوەیی، نەورۆزیان لەنێو شیعر و دەقەکەیاندا بەکار هێناوە. ئەم بابەتەش دەگەڕێتەوە بۆ گرێدراویی حاشاهەڵنەگری کورد و کوردستان بە نەورۆزەوە

هەندێک ڕەخنەی پەداگۆژیک لەسەر چیرۆکی منداڵان – بەشی سێیەم

ڕەخنەی پەداگۆژیک لە بواری پەروەردە لەسەر چیرۆکی منداڵان؛ هەندێکجار لە چیرۆکی منداڵاندا تووشی ئەو جۆرە وشەیە دەبین کە کاریگەرییان لەسەر مێشکی منداڵان دەبێت و ڕێگەیان پێ دەدات بیرۆکەیەکی خراپ لە مێشکیاندا دروست بکەن. بۆ نموونە دەتوانین لێرەدا سەرنجەکانمان لەسەر چیرۆکی "تیتی و پیرێ، کال و سێڤێ و نیسکۆ" بخەینەڕوو. لە بەشێکی چیرۆکی "تیتی و پیرێ"دا وەها دەڵێت:

لێکۆڵینەوەی دوو شیعر لە شاعیرانی کورد لەقەفقازی ڕووسیە

بەر لە شۆڕشی ئۆکتۆبەری ١٩١٧ کوردەکانی ئەرمەنستان نەخوێندەوار بوون. بەڵام گەنجینەی ئەدەبیی ئەوان لە ناو کوردناسان و ڕۆژهەڵاتناسانی ڕووس و ئەورووپی بووە هۆی سەرسوڕمان و دوای فێرکردنی خوێندەواری و پەرەپێدانی خوێندن لە نێو ئەوان، توانیان دەرگایەکی نوێ لە وێژەی کوردی بکەنەوە.

"عەلی عارف ئاغا" و شیعری کلاسیک و گوتاری نوێی ئەدەبی

عەلی عارفاغا وا نەبێ کە ئاگای لە ئەدەبیاتی سەردەمی خۆی نەبێ. چون هەر وەکی لەو ئەو پێشەکییە کورتەی بۆ کۆمەڵە شیعرەکەی نووسیوە باسی دەکا، ئەو ئاگای لە شیعری شاعیرانی لاوی وەک هەردی، هێمن، کامڕان موکری، و دیارە گۆران و وەچەی دوای ئەو بووە و تەنانەت باسی شیعری روانگەییەکانیش دەکا و دەلی ئاگام لەوە هەیە ئەوانیش هەن، کەچی هەموو ئەوانەی بە شاعیرانی لاو زانیوە.

هاوکاریی شیعر و فەلسەفە – بەشی کۆتایی

فەیلەسوف و شاعیر بەهاکانی مرۆڤ، کۆمەڵگە و سروشت بە خوێنەران دەڵێن. بۆیە پێیان دەڵێن: "بە چاوی پیرۆزییەوە سەیری هیچ ڕووداوێک و شتێک و مرۆڤێک مەکەن". بە هەڵوێستە ڕەخنەگرانە و گوماناوییەکانیان ڕێگری لە باوەڕە پیرۆزە نەگۆڕەکان دەکەن و بە فەلسەفە و شیعری خۆیان گۆڕانی هەموو شتێک نیشان دەدەن.

ئەو شاعیرە کوردەی فۆرم و ناوەڕۆکی شیعری فارسیی گۆڕی

جوغڕافیای مێژوویی و کوولتووری کورد  لە شیعری "حەمدی"دا

هاوکاریی شیعر و فەلسەفە - بەشی چوارەم

فەیلەسوف، شاعیرانی زیرەک دەگەیەنێتە ڕێکوپێکی. شاعیریش فەیلەسوفێکی بە هەڵوێستە کە ڕێکوپێکیی ژیان تێدەپەڕێنن. هەروەها شاعیریش فەیلەسوفی کردەیین کە چێژ لە ڕێکوپێکی ژیان وەردەگرن. فەیلەسوف بە پیوان هزر دەکەن و هزری خۆیان لەنێو ڕێکوپێکییەکدا لە ناوەڕۆکی مژارێکدا جێ دەکەن. بەڵام شاعیران جوان بیر دەکەنەوە، جوان قسە دەکەن و ئافرێنەرێکی جوانن.

هاوکاریی شیعر و فەلسەفە - بەشی سێیەم

شیعر هەم بەرهەمی ناوەندی مەعریفەی شاعیرە و هەم بەرهەمی خەیاڵی ئەوە و بە هەستێکی ناسکەوە دەگوترێت. واتە شیعر هەم کاکڵەی مەعریفەیە و هەم توێکڵەکەیەتی. هەر بۆیە دەگوترێت: "شیعر هەنگاوێک لە پێش فەلسەفەوەیە."

هاوکاریی شیعر و فەلسەفە - بەشی دووهەم

شاعیر و فەیلەسوف هاوڕێی سەفەری مێژوون. ئەوەندە نزیک بە یەک دەڕۆن کە زۆرجار خەڵک شاعیریان بە فەیلەسوف و فەیلەسوفیان بە شاعیر ناو بردووە. مرۆڤ دەتوانێت پێغەمبەرانیش تێکەڵی ئەم کاروانەی شاعیران و فەیلەسوفان بکات. هەروەها پێغەمبەران هەموو پەیامە ئاینییەکانیان بە وشە و هێمای شیعری دەگوت و بۆچوونی خۆیان وەک فەیلەسوف دەردەبڕی.

"خۆ تۆمەتبارکردن" لە شیعرەکانی مامۆستا هێمندا

یەکێک لە شیعرەکانی مامۆستا هێمن کە لوتکەی ناڕەزایەتی لە بەرانبەر نەتەوەکەیدایە شیعری یادگاری شیرینە. سەرەتای ئەو شیعرە بە چەند بەیت دەست پێ دەکات کە خوێنەر وا هەست دەکات عاشقی چاو و بڕۆی کێژێکی کورده و پێی هەڵدەڵێ؛ بەڵام وا نییە.

هاوکاریی شیعر و فەلسەفە - بەشی یەکەم

فەیلەسووفەکان زیاتر لە ڕێگەی ئەقڵ و بیرکردنەوەوە سەرنجیان لەسەر کێشەکانی زانینی مرۆڤ و تێگەیشتن لە سروشت و گەردوونە. ئەوان دەیانەوێت بە داهێنانەکانی خۆیان چارەسەرێک بۆ کێشە هەبووەکان بدۆزنەوە و هەمیشە بەدوای چارەسەردا دەگەڕێن. بەڵام شاعیران زۆر بە ئاسانی دەتوانن لە ڕێگەی بیر و هەست و خەیاڵەوە، لە بواری ئافراندنەوە، لە پێش فەیلەسووفانەوە بن و بۆشاییی ئێستا پڕ بکەنەوە. بەهۆی سروشتەوە هیچ ئاستەنگێکیان نەخستە بەردەم گەشەکردنی عەقڵ و خەیاڵی مرۆڤ.

لەنێو ساڵانی بێ ڕاوەستانی بەرهەمداریی ئەمینە عەمەر – بەشی دووەم

"کەچا کورد" (ئەمینە عەمەر) جگە لە گرینگیدان بە بەرهەمی بواری ڕێزمان و زمانەوانیی کوردی، گرینگیی بە بەرهەم و نووسینی بەهرەمەندی و ئافراندنیش داوە. لە بواری شیعر و کورتەچیرۆکیشدا کۆمەڵێک بەرهەمی نایابی پێشکەش کردووە. لە ڕووی ڕێکخستنی کرۆنۆلۆژییەوە، ئەم بەرهەمانە بە شێوەیەکی ڕێکوپێک بوونیان نەبوو و بەپێی وێنە و سەرچاوەکانی دەستمان توانیمان لیستێک و کورتەناسینێک لەسەر ئەو بەرهەمانە پێشکەش بکەین.

لەنێو ساڵانی بێ ڕاوەستانی بەرهەمداریی ئەمینە عەمەر – بەشی یەکەم

ژنی کورد، نووسەر، شاعیر و زمانزان، "ئەمینە عەمەر"، لە ماوەی ٧٦ ساڵ تەمەنی خۆیدا، کە تا ئێستاش هەردەم دڵی بۆ زمانی کوردی لێدەدات، نزیکەی ١٥ بەرهەمی ناوازەی پێشکەش بە خوێنەرانی کردووە. لەنێو بەرهەمەکانیدا مرۆڤ تووشی جۆرە جیاوازەکانی شیعر، چیرۆک، زمان و لێکۆڵینەوە دەبێت. بەپێی کرۆنۆلۆژیای بەرهەمەکانی، هەریەکەیان دەناسێنین و باسیان دەکەین.

پێوەندیی " ناری"ی شاعیر و "شێخ مەحموودی مەلیک"

پەیوەندی و خۆشەویستیی "مامۆستا ناری" و "مەلیک مەحموودی نەمر" بەڕادەیەک گەرم  بووە کە هەمیشە بە شیعر نامەیان لەگەڵ یەک  دەگۆڕییەوە. تەنانەت ئەم پەیوەندی و دۆستایەتییە گەیشتووە بە کوڕەکانی شێخی نەمر وەک "شێخ ڕەئووف" و "شێخ لەتیف" و "شێخ بابەعەلی"و " شێخ ئەحمەد".

دیپلۆماسیی ئەدەبی و شیعری کوردی

شێرکۆ بێکەس وەک شاعیرێکی ئاگادار لە گۆڕانکارییەکانی دەوروبەری، لە شیعری کوڕی زەریادا، خنکانی سەمەدی بێهڕەنگی دەکاتە چیرۆکە شیعرێک و بە زمانێکی دەوڵەمەند دەیگێڕێتەوە. هەروەها وەک شاعیرێکی ئازادیخواز هێمای دەسەڵاتی پادشایەتیی ئێران کە لە "ئاڵای سێ ڕەنگی شێر و خورشید نیشان"یدا خۆ دەنوێنێ، دەداتە بەر ڕەخنە.

"جیهان ئارا پاوەیی" و دەرکەوتنی ژنانە لە شیعری کوردیدا

شیعرەکانی خاتوو جیهان ئارا شانۆی عەشقی ژنان و هەستی ناسکی خانمانەن کە بە ڕاوێژی ژنانە و بێ ترس لە لۆمەی سەردەم کە بەیانی ئاشقانەی بۆ ژن  لا پەسند نەبوو، هەستی خۆی بۆ خۆشەویستی خۆی دەربڕیوە:

بڕگە گرینگەکانی کتێبی "لە ستایشی ژیاندا" – ئەزموونەکانی ڕەفیق سابیر – بەشی 3

رۆڵی رەفیق سابیر لە روونکردنەوە و گێڕانەوەی نەریتە زاڵ و باوەکانی کۆمەڵگای کوردی نیوەی دووەمی سەدەی بیستەم

لە کۆمەڵگاوە بۆ سیاسەت و ئەدەب - ئەزموونەکانی رەفیق سابیر – بەشی1

تەنانەت لە چوارچێوەی شیعری نوێی کوردیدا زمانی ڕەفیق سابیر زمانێکی جیاواز بوو لەو زمانە ناسراو و شێوە تەعبیر و ڕستەسازییانەی کە شاعیرانی هاوکاتی خۆی و پێش خۆی لە شیعردا دەکاریان کردبوو. ئەو حەولی دا بە ڕۆچوونە نێو قووڵایی واتای زمانەوە، لایەنێکی تازە لە وزەی شاراوە و توانایی زمان دەرک بکا، بدۆزێتەوە و لە شیعردا جێی بکاتەوە. ئەزموونێک کە پێش ئەو لە بواری شیعری کوردیدا نەکرابوو.

"ئەدیب" شاعیرێکی بە توانا و کەمتر ناسراوی موکریان

 شیعری مەلا ڕەسووڵ میراتی شیعری موکریانی دوای وەفاییی پێوە دیارە. بە داخەوە مەلا ڕەسووڵی ئەدیب بە هۆی نالەباریی ژیانی و ئەو هەموو ئاڵوگۆڕەی کە لە ژیانیدا بەدی هاتووە بەشێکی کەم لە شیعرەکانی بڵاو بوونەتەوە.

مەلای جزیری لە ئاسمانەوە تا زەوین - بەشی 2

لە قەسیدەی سەد و نۆهەمدا کە بە "شەبچراغی شەبی کوردستان" ناسراوە، تایبەتمەندییەکی دیکەش زیاد دەبێ بە کۆی سامانی جوانیناسیی مەلای جزیرییەوە. ئەویش ئەوەیە کە ڕاستەوخۆ مەلای جزیری نێوی وڵاتێک بەنێوی کوردستان لە شیعرەکانیدا تۆمار دەکا و عاشقی خانمێکی کوردستانییە.
ئایا دەتهەوێت ئاگاداری دوایین بابەت و هەواڵەکانمان بیت؟
تکایە بڕیار بدە!