دوکتۆر ئازاد موکری
مێرمنداڵی حه‌ڤده ساڵه کاتێک له بانه‌ی کوردستانه‌وه له ساڵی 1322 (1943)هاته ده‌بیرستانی نیزامیی تاران هێشتا نه‌یده‌زانی رۆژێک مەبەستەکەی ده‌بێته ناساندنی خه‌ڵکی کورد و فه‌رهه‌نگه‌که‌یان.
ئیبراهیم یۆنسی له ده‌بیرستانی نیزامیی تاران دیپڵۆم وه‌رده‌گرێ. ماوه‌یه‌ک دوای ئه‌وه ده‌بێته ئە‌فسه‌ری سوارە نیزام و ده‌ینێرن بۆ ورمێ و هه‌ر له‌وێ ژن دێنێ. له‌وێ گوللـه‌یه‌ک وه‌قاچی ده‌که‌وێ و ده‌یبڕنە‌وه. له لایه‌ن ئه‌رته‌شه‌وه ده‌ینێرنه وڵاتی ئاڵمان بۆ ئه‌وه‌ی قاچی چاک کاته‌وه و سه‌ره‌نجام پاش ده‌رمان ده‌گه‌ڕێته‌وه. له ساڵی 1332 دا ده‌چێته ناو سازمانێکی سیاسییه‌وه به ناوی "حیزبی تووده" و وه‌ک یه‌کیک له ئه‌فسه‌رانی سازمانی نیزامیی حیزبی تووده کار ده‌کا.
ورده ورده ئه‌ندامانی ئه‌و سازمانه له لایه‌ن رژێمی شاوه ده‌ستگیر ده‌کرێن و ئیبراهیمی یۆنسییش وه‌ک چالاکێکی ئه‌و سازمانه ده‌گیرێ و له زیندانی ده‌که‌ن. دوای دادگایی سزای سێدارەی بۆ دەبڕنەوە، به‌ڵام چونکه له ئه‌رته‌شدا قاچێکی له ده‌ست داوه و بۆ ئه‌رته‌ش ناقیس بووه، ده‌ره‌جه‌یه‌کی بۆ دادەبەزێنن و به زیندانی ئه‌به‌د مه‌حکوومی ده‌که‌ن.
ئه‌و که‌سانه‌ی له‌گه‌ڵ ئیبراهیمی یۆنسی زیندانین، هه‌موویان خوێنده‌وار بوون هه‌ر بۆیه له‌وانه‌وه که‌م که‌م فێری زمانی فه‌ڕانسه ده‌بێ و دوایه‌ش خۆی فێری زمانی ئینگلیزی ده‌کا.
له زیندانه‌وه له‌گه‌ڵ چه‌ند بنکه و ناوەندی سۆڤیەت و ئەورووپا پەیوه‌ندی ده‌گرێ و هه‌ر له‌وێوه له "مه‌دره‌سه‌ی نێوده‌وڵه‌تیی بریتانیا" ناونووسی ده‌کا. ئه‌و مه‌دره‌سه‌یه به‌رده‌وام کتێبی بۆ ده‌نێرێ و ئیبراهیمی یۆنسیش هه‌م ده‌یانخوێنێته‌وه و هه‌م بۆخۆشی ده‌ست ده‌کا به وه‌رگێڕان و نووسین.
له زیندان کتێبی "هنر داستان نویسی" ده‌نووسێ. ئەو کتێبە یەکەم کتێب و گرینگترین کتێبە لە بواری چیرۆک نووسییەوە کە لە ئێران بڵاو کراوەتەوە و دەیان ساڵە نووسەرانی ئێرانی وەک سەرچاوە کەڵکی لێ وەردەگرن. تەنانەت پاش مەرگی یۆنسی، مەحموودی دەوڵەت ئابادی، گەورەترین رۆمان نووسی ئێرانی، لە نووسینێکدا ئاماژەی بەوە کرد و کوتی ئێمە هەموومان لە دکتۆر ئیبراهیم یۆنسییەوە فێری داستان نووسی بووین. دواتر هه‌ر له‌وێ به یارمەتیی سیاوه‌شی که‌سرایی، شاعیری مەزنی فارس، ده‌ست ده‌کا به وه‌رگێڕان و کتێبی "ئاواته گه‌وره‌کان"ی چارڵز دیکێنز وه‌رده‌گێڕێ. دوایه کتێبێ" خه‌ییاتی جادوو کراو" ی سولومن وەردەگێڕێ. پاش ئه‌وه‌ش کتێبی "ماڵی قانوون لێدراو" و " سپارتاکووس" و"شێرلی" ، ... هه‌ر له زیندان ته‌رجومه ده‌کاته‌وه.
دوای زیندان له‌گه‌ڵ "محه‌ممه‌د قازی" ده‌بێته هاوکار و له کۆمپانیایەکی دانمارکی ده‌ست ده‌کا به کار. پاشان به شێوه‌یه‌کی ره‌سمی له دوو بواردا ده‌ست ده‌کا به کاری وەرگێڕان. ئیبراهیمی یۆنسی باشترین کتێبه داستانییه‌کانی جیهانی بۆ سه‌ر زمانی فارسی وه‌رگێرا. به‌ڵام ئه‌و چون کورد بوو هه‌میشه دڵی بۆ خه‌ڵکی کورد لێی داوه و به یادی کوردستان و گه‌لی کورد بووه. هه‌ر بۆیه زیاتر له 10 کتێبی زۆر گرینگی بۆ کورده‌کان وه‌رگێرا. ئه‌و کتێبانه‌ی ئه‌و وه‌ریگێڕان و باسی کورد بوون، خوێنه‌رێکی زۆری فارس و کوردیان هه‌بوو. هه‌موو ئه‌و کتێبانه باسی مێژوو و فه‌رهه‌نگی کوردن. هه‌ر بۆیه نووسه‌رانی فارس پێیان وایه ئیبراهیمی یۆنسی تا مرد شانازیی به کورد و کوردایه‌تییه‌وه کردووه.
کتێبەکانی ئیدگار ئۆبالاس و جاناتان رێندێل و زۆر کتێبی دیکەی مێژوو و شیکاریی سیاسیی کوردستان، رۆڵێکی باشیان لە تێگەیاندنی فارس زمانان لە کێشەی کورد هەبوو. ئیبراهیم یۆنسی جگه له وەرگێڕان، زه‌حمه‌تێکی زۆریشی بۆ خوێندن کێشا و سه‌ره‌نجام هاوکات له گه‌ڵ وەرگێڕانی کتێبه باشه‌کانی دونیا، درێژه‌ی به خوێندن دا و توانی له زانستگای سۆربۆنی پاریس دکتۆڕای ئابووری وه‌ربگرێ.
دکتۆر ئیبراهیم یۆنسی له ماوه‌ی 85 ساڵ عومری به نرخی دا 85 کتێبی گرانبه‌های له زمانه‌کانی ئینگلیزی و فه‌ڕانسه‌وی ڕا وه‌رگێڕا.
ئەوانە ئەو چالاکییانەی یۆنسین کە باسیان کراوە و کاریگەرییەکەیان تاوتوێ کراوە. بەڵام لایەنێک لە بەرهەمەکانی ئەو نووسەرە هەرگیز لە لایەن نووسەرانی ئێرانییەوە ئاوڕی لێ نەدراوەتەوە و تەنانەت پەردەپۆش کراوە. ئەویش ڕۆمانەکانی یۆنسییە. یۆنسی لە ماوەی تەمەنیدا 12 ڕۆمانی نووسیوە کە هەر هەموویان باس لە کێشەی کورد و خەباتی کورد بۆ دەستەبەرکردنی مافەکانی دەکەن. هەر بۆیە ڕەخنەگرانی فارس زمان لە بواری ئەدەبیاتی داستانیدا هیچ ئاوڕێکیان لە بەرهەمە داستانەکانی ئیبراهیم یۆنسی نەداوەتەوە. دەنا هەم ناوەرۆک هەم تێکنیکی ڕۆمانەکانی لە ئاستی باشترین نووسەرانی ئێراندان. ئەو ڕۆمانانە تەنانەت تازەگەریان تا ئەو ڕادەیەی تێدا هەیە کە بکرێن بە نموونەی سەرکەوتووی ڕۆمانی ئێرانی. بەڵام بە داخەوە تا ئێستا بە هۆی ئەوەی کە ئەو ڕۆمانانە کێشەی کوردیان بە هونەری ترین شێوە خستووەتە ڕوو ئاوڕیان لێ نەدراوەتەوە و لە لایەن کۆمەڵگای فارسەوە خراوەتە پەراوێزەوە.
بەشێک لە بەرهەمەکانی دکتۆر ئیبراهیم یۆنسی :
نووسراوه‌کانی یۆنسی:
1. هنر داستان نویسی
2. دلداده‌ها(رمان)
3. رویا به رویا(رمان)
4. مادرم دوبار گریست - (رمان)
5. کج‌کلاه و کولی - (رمان)
6. گورستان غریبان - (رمان) (۱۳۵۸)
7. شکفتن باغ - (رمان)
8. دادا شیرین - (رمان)
9. اندوه شب بی پایان (رمان)
10. دعا برای آرمن (رمان)
11. خوش آمدی - (رمان)
12. زمستان بی‌بهار(خاطرات)
وه‌رگێڕانی یۆنسی سه‌باره‌ت به کوردستان:
1. جامعه‌شناسی مردم کرد (آغا، شیخ و دولت) - مارتین وان براینِسِن
2. جنبش ملی کرد - کریس کوچرا
3. با این رسوایی چه بخشایشی - رندل جاناتان
4. مسله کرد و روابط ایران و ترکیه - السن رابرت
5. گشتی در کردستان ترکیه - شرین لیزر
6. کردها ترکها عربها - سیسل جی ادموندز
7. جنبش ملی کرد - کریس کوچرا کرد شناس فرانسوی
8. تاریخ معاصر کرد –دیود مک داول
9. قیام شیخ سعید پیران - اولسن رابرت
10. کردها و کردستان - درک کینان
به‌شێک له کتێبه‌کانی یۆنسی له ئه‌ده‌بی جیهانییه‌وه:
11. آرزوهای بزرگ - چارلز دیکنز (۱۳۳۶)
12. ادبیات آفریقا
13. تاریخ ادبیات یونان - رز هربرت جنینگز
14. تکیه‌گاه - درایز تودور
15. هنر نمایشنامه نویسی
16. طوفان - ویلیام شکسپیر
17. جنبه‌های رمان
18. اگر بیل استریت زبان داشت
19. یک جفت چشم آبی - توماس هاردی
20. به دور از مردم شوریده - تامس هاردی
21. جود گمنام - تامس هاردی
22. موسیقی و سکوت - رز تره مین
23. بازگشت بومی - تامس هاردی
24. مردی که خورشید را در دست داشت - جک ریموند جونز
25. علامتچی - چارلز دیکنز
26. داستان دو شهر - چارلز دیکنز
27. چارلز دیکنز - هاردی باربارا
28. دفتر یادداشت روزانه یک نویسنده - فئودور میخایلویچ داستایفسکی
29. کردها - مصطفی نازدار
30. اسپارتاکوس - فاست هوارد
31. زندگانی و عقاید آقای تریسترام شندی - استرن لارنس
32. دست تکیده - تامس هاردی
33. تاریخ اجتماعی هنر - هاوز آرنولد
34. سیری در ادبیات غرب - پریستلی، جان بوینتن
35. تاریخ ادبیات روسیه - میرسکی سی دی
36. میراث شوم - گیسینگ جورج
37. لینمارا، عشق و آرزو - گاسکین کاترین
38. زن شیشه‌ای
39. آشیان عقاب - هون کنستانس
40. تامس هاردی - لویس سی دی
