کامران سمۆ هەدلی

بەشی یەکەمی ئەم وتارە لێرە بخوێننەوە

شاعیر فەیلەسوفی هەست، خەیاڵ، خەون و ڕامانی خۆیەتی.

شاعیران بە وەستایەتی هەست و ڕامان لەنێو تەونی شیعردا دەهۆننەوە و دەگەنە فەلسەفەی شیعری خۆیان. بەبێ ئەوە مەحاڵە شاعیران لە مەیدانی شاعیرایەتیدا بە باشی یاری بکەن و بەبێ ئەوە ناکرێت شیعرێک بنووسرێت کە ببێتە چرای گەشەسەندن بۆ کۆمەڵگە. ئەوەی لێرەدا دەمەوێت بیڵێم ئەوەیە کە شیعری شاعیران سنووری وڵات و سەردەمەکان نازانن، شیعرەکانیان هەزاران ساڵە دەخوێندرێنەوە و بۆ شاعیرانی هەموو سەردەمێک ئیلهامبەخشن. ئەوانەی زۆر زوو شیعرەکانیان لەبیر دەچێتەوە، شاعیر نین. هەندێک کەس دەتوانن شیعر بنووسن، بەڵام ڕەنگە شیعرەکانیان شیعرێک نەبێت کە بۆ چەندین سەدە بخوێنرێتەوە.

Alfred de Musset دەڵێت: "وڵات هونەرمەندی گەورەی نییە."

شاعیران جیهانی وڵاتی خۆیان دەناسن، لە بەرامبەر هەموو ئاستەنگەکانی ڕێگای پێشکەوتنی مرۆڤدا هەست بە بەرپرسیارێتی دەکەن بۆ ئەوەی ڕوونی بکەنەوە. ئەوان، پیرۆزترین هاتنی مرۆڤایەتی لە شکاندنی بازنە تەسکەکاندا دەبینن.

شاعیران بەو زانستە شیعر دەنووسن، مرۆڤ دەتوانێت پێیان بڵێت، شاعیران فەیلەسوفی هەست، خەیاڵ، خەون و ڕامانی خۆیانن.

بەڵام لێرەدا لایەنێکی ورد و هەستیار هەیە کە پێویستە بزانرێت. لە ڕستە و بەشەکانی شیعردا، فەلسەفەی شاعیران بوونی هەیە کە دەیانەوێت دەریببڕن. هەر ئەندازە شاعیران لە شیعرەکانیاندا هێمای فەلسەفیش بەکار بهێنن، بەهۆی مێتافۆرە پڕواتاکانی فەلسەفە، لە شیعرەکەدا شاردراونەتەوە. وەک دەزانرێت شاعیران ئەوەی دەیانەوێت ڕاستەوخۆ بیڵێن، نایڵێن. ئەگەر ڕاستەوخۆ بیڵێن، شیعرەکە لە شیعرییەت دەکەوێت و دەبێتە جۆرێکی تری نووسین.

شاعیر و فەیلەسوف هاوڕێی سەفەری مێژوون. ئەوەندە نزیک بە یەک دەڕۆن کە زۆرجار خەڵک شاعیریان بە فەیلەسوف و فەیلەسوفیان بە شاعیر ناو بردووە. مرۆڤ دەتوانێت پێغەمبەرانیش تێکەڵی ئەم کاروانەی شاعیران و فەیلەسوفان بکات. هەروەها پێغەمبەران هەموو پەیامە ئاینییەکانیان بە وشە و هێمای شیعری دەگوت و بۆچوونی خۆیان وەک فەیلەسوف دەردەبڕی.

لە ڕاستیدا ئایین شەریکی فەلسەفە و شیعریشە. چونکە ئایین بۆ خۆیشی، بە شیعر و فەلسەفە سەری هەڵداوە. بەڵام بابەتەکەمان پەیوەندیی نێوان شیعر و فەلسەفە و پەیامە ئایینییەکان نییە. بابەتەکە تایبەتە بە پەیوەندیی نێوان شیعر و فەلسەفە.

شیعر و فەلسەفە لە سەرەتای مرۆڤایەتییەوە دوو کەرەستە بوون، مرۆڤەکان بۆ پێشخستنی هۆش، ڕامان و خەیاڵیان بەکاریان هێناون. هاوکات لەگەڵ گەشەسەندنی مرۆڤ، بیر و ئارەزوو و پەیجوریی مرۆڤیش پەرەی سەندووە. هاوکات لەگەڵ نوێبوونەوەی مرۆڤ، شیعر و فەلسەفەش خۆیان نوێ کردووەتەوە و بوونەتە دوو سەرچاوەی پەرەسەندنی مرۆڤ. لە ڕابردووەوە هەتا سەردەمی ئێستا، لە سایەی شاعیران و فەیلەسوفانەوە، مرۆڤەکان هزر و بیرۆکەی خۆیان نوێ کردووەتەوە و کردەی نوێیان بە کردارە کۆنەکانیان زیاد کردووە. زۆر کردەوەی خراپیان لە ژیانیان لا بردووە و سیفەتی باشیان لە شوێنی ئەوان داناوە.

بە زانینی ئەم پەیوەندییە نزیکەی شیعر و فەلسەفە، هێشتا هەندێک کەس فەلسەفە لە شیعر جیا دەکەنەوە. بە وشەی توند و وشک فەلسەفەی خۆیان دەردەبڕن، خوێنەران لە خوێندنەوەی فەلسەفە بێزار دەکەن. هەندێک کەس شیعر لە فەلسەفە جیا دەکەنەوە و شیعر بەبێ ئامانج پیشان دەدەن و دەڵێن کە شیعر تەنیا وشەی جوانن. بە ڕای من ئەم بۆچوونانە زۆر هەڵەن و زیان بە خوێنەرانی فەلسەفە و شیعر دەگەیەنن. پێم وایە فەیلەسوفان و شاعیران هەموو ڕێگایەک بۆ ژیانێکی باش و بەختەوەر و سەرکەوتوو نیشان دەدەن. بەهۆی ئەرکی فەلسەفە و شیعرەوە، کەلتوور و بیر و ڕامانی خەڵک بەرەوپێش دەچێت.

شاعیر و فەیلەسوف هەموو شتەکان پێکەوە دەڵێن. بەڵام لە فەلسەفەدا عەقڵ لە پێش هەموو شتێکەوەیە و لە شیعردا هەست و سۆز. هەردووکیان سەیری خاڵی گشتیی زانینی شتەکان، هۆکار و مەبەستەکان دەکەن.

ئێمە دەزانین کە زانست بەشەکانی پیشە و شتەکان جیا دەکاتەوە و دەیانناسێت. بەڵام فەیلەسوف و شاعیران بابەتەکان بەگشتی دەگرنە دەستی خۆیانەوە. ئەوان بە وردی سەیری هۆکارەکان دەکەن و پاڵنەرەکانی دەخەنە ژێر پرسیارەوە.

لێرەدا پێویستە بگوترێت، لەپاڵ لێکچوونیان، جیاوازیشیان هەیە. شیعر بۆ هەست چارەسەرە و فەلسەفە بۆ عەقڵ. شیعر دەستپێشخەری جووڵەی هەستەکانە و قورساییی هەست و ئارەزووەکان لەسەری ڕەنگ دەداتەوە. فەلسەفە شتەکان دەناسێتەوە و لە یەکتر جیایان دەکاتەوە و بەراوردیان دەکات و حوکمیان لەسەر دەدات و دەگاتە زانستی کۆتایی.

پێویستە باش بزانرێت، شیعر و فەلسەفە دوو جۆری جیاوازی تێگەیشتنن. یەکێکیان ناوی بەشێک لە هونەرە، ئەوی تریان ناوی بیرکردنەوەی سیستەماتیک و زانستی گشتییە. هەرچەندە شیعر و فەلسەفە بە دێڕی تیژ جیا نابنەوە و زۆرێک لە چینەکانیان یەکن، بەڵام دوو بەشی جیاوازن. ئەم بابەتە زۆرجار دێتە بەرچاوی مرۆڤ. هەرچەندە هونەر لە شیعردا پێشەنگە، بەڵام فەلسەفە لە زۆرێک لە شیعری شاعیراندا خۆی دەردەخات.

شاعیران وەک فەیلەسوفەکان پرسیار لە کەسانی پێش خۆیان دەکەن و وڵامی ئەوانەی لە پشتیانەوەن دەدەنەوە.

"فریدریش شیلەر" یەکێکە لەو فەیلەسوفانە کە بە زمان و هەستی شیعری فەلسەفەی خۆی دەربڕی. سەبارەت بە هاوبەشکردنی هەست و بیرکردنەوەکانی وەها دەڵێت: "ئەقڵی من هەر ڕووداوێک سەمبۆلیزە دەکات. دەچێتە نێو ڕێگای ئافراندن، لەنێوان چەمک و ڕاستی، پڕەنسیپ و هەست، پڕەنسیپی تەکنیکی لەنێوان خەیاڵ و دەسەڵاتدا دوودڵ دەبم... کاتێک دەمەوێت بیر لە فەلسەفە بکەمەوە، شیعر لەبەر دەممدا دەردەکەوێت. کاتێک وشەسازیی شیعر پێویست بێت، بیری فەلسەفی دێنە پێشم... زۆرجار ئەم دۆخە دێتە پێشم...".

لێرەدا مرۆڤ دەتوانێت بڵێت، شاعیران فەیلەسوفی هەست، خەیاڵ، خەون و ڕامانیانن. فەیلەسوفەکانیش شاعیری چیرۆکی ئەو گەردوونەن کە تێیدا دەژین. شاعیران سەریان بە هۆنینەوەی ڕووداوەکان دەیەشێنن. فەیلەسوفەکانیش سەری خۆیان بە بوون و دۆخی دونیای ئێمە دەیەشێنن. ئاوی هزر و ئارەزووی هەردووکیان دەڕژێتە نێو یەک ڕووبارەوە. لەم سەفەرەدا فەیلەسوفەکان دەپرسن و لە ڕێگەی پرسیارەوە دەیانەوێت ڕووداوەکە بکەنەوە و پیشانی بدەن و هەوڵی دەربڕینی بیروڕاکانیان دەدەن. شاعیران بە دەنگێکی بەرز هاوار دەکەن، هاوارەکانیان یان هاواری ڕاپەڕینە، یان بانگەوازێکە بۆ ئاهەنگ و شادی، یان بە هاوار و گلەیی خواستەکانیان دەردەبڕن. بەهۆی ئەوەوە دەگوترێت "خوێنەران سەیری قسەی شاعیران و فەیلەسوفان دەکەن". بەڵام کاری هەردووکیان فەلسەفەی ژیانێکی بەرز و بەختەوەرە.