دوکتور ئازاد موکری
ئەدەبی گێڕانەوەیی لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا پێشینە و مێژینەیەکی یەکجار دوور و درێژی هەیە و ئەگەر بمانهەوێ بە شێوەیەکی ڕیشەیی باسی بکەین، دەبێ لە دەقە کۆنەکانی وەک ئەفسانەی داری هۆلۆپۆ و ئەفسانەی ئینانا و ئیبە و ئوستوورەی گیلگەمیش و زۆر دەقی دیکەوە دەست پێ بکەین کە کاریگەریی بەرچاویان لە لەسەر ئەدەبی گەلانی ناوچە و تەنانەت گەلانی دیکەش داناوە. دیارە سەرچاوە و مەکۆی ئەو چیرۆکانە بەشی نێوان چۆمانە کە کوردیش وەک هەموو گەلانی دونیا بەشی پێوەیەتی و تەنانەت هەر لەو دەقانەدا زۆر شێوەی هەڵسوکەوت و باری کۆمەڵایەتی و تەنانەت دەرکەوتنی ژنان دەبینین کە وێکچوونی لەگەڵ ژیانی مرۆڤی کورددا هەیە. دیارە پەرژانە سەر ئەو باسە دەرفەتێکی هەراوتری هەم بۆ توێژینەوە و هەم بۆ شیکاری دەوێ.
لە لایەکی دیکەوە بوونی دەقگەلی وەک هەزار و یەک شەو لەو جوغڕافیایەدا، دیسان کاریگەریی لەسەر ڕەوتی گێڕانەوەی هەموو گەلانی دونیا و بەتایبەت گەلانی ناوچە هەبووە و لە زۆر چیرۆکی فۆلکلۆری کوردیدا دەتوانین ئەو کاریگەرییە دەستنیشان بکەین.
هەموو ئەدەبیاتی گەلانی بەناوبانگی جیهان، کاریگەریی چیرۆکەکەکانی هەزار و یەک شەوی بەسەرەوەیە. ئەو بەرهەمە جودا لەوەی گەنجینەیەکی دەوڵەمەندی بیر و پەیوەندییە کۆمەڵایەتییەکان و بیری سیاسی و کولتووری و باقیی بوارەکانی بیری ئینسانییە، لە لایەکی دیکەوە شێوازەکانی گێڕانەوە لەو دەقەدا، بوارێکە بۆ دەوڵەمەندکردنی گێڕانەوەی ئەو زمانانەی ئەو چیرۆکانە چووەتە ناویانەوە و دەم بە دەم ڕاگوێزراوە. بە دەیان چیرۆکی فۆلکلۆری کوردی هەیە کە وێکچوونی لەگەل چیرۆکەکانی هەزار و یەک شەو هەیە و ئەوە نیشان دەدا، کورد هەر لە دێر زەمانەوە کەڵکەلەی گێڕانەوەی هەبووە و لەگەڵ سەرچاوە دەوڵەمەندەکانی ئەو بوارە ی ئەدەبیات ناسیاویی نزیکی بوە و ئەو ناسیاوییە نەتەنیا چووەتە ناو دەقە ئەدەبییەکانەوە، بەڵکوو لە زار و زمانی خەڵکی ڕەشۆکیشەوە گێڕدراونەتەوە و ئەدەب و زمانی زارەکیشی پێ دەوڵەمەند کراوە.
کاریگەریی ئەو دەقە گێڕانەوەییە تا ڕادەیەکە کە نووسەرانی گەورەی وەک گابریەل گارسیا ماڕکێز و خۆرخێ لوویس بۆرخێس و زۆر نووسەری دیکە، ئاماژەیان بەوە کردووە کە لە چیرۆکەکانی هەزار و یەک شەو چێژیان وەرگرتووە و تەنانەت کاریگەریی لەسەر نووسینیان هەبووە.
کورد وەکی ئاماژەی پێ کرا لەو سەرچاوە دەوڵەمەندە گێڕانەوەییەش نزیک بووە و ناسیویە و وەک گەلانی وشیاری دیکە کردوویەتە بەشێک لەسامانی زمانی خۆی.
ئێمە کاریگەریی هونەری گێڕانەوە لە هەموو چیرۆک و بەیتە فۆلکلۆرییە کوردییەکاندا دەبینین. ئەو سامانە هاوبەشە کاری کردووەتە سەر فۆلکلۆری ئەورووپاش و دەتوانین ئەو کاریگەرییە لە بەرهەمگەلی وەک چیرۆک و ئەفسانەکانی برایانی گریم و ئەفسانەکانی ڕووسی و ئیسکاتلەندی و باقی گەلانی دیکەشدا ببینینەوە. بۆ وێنە ئەگەر جاروبار هاوبەشی و وێکچوون لە نێوان چیرۆکە فۆلکلۆرییەکانی گەلانی جیهاندا دەبینین نیشانەی سەرچاوە هاوبەشەکانی گێڕانەوەیە.
بە نموونە چیرۆکی بە هێزی "دێدگونە چارێ"ی کوردی و "ماه پیشانی"ی فارسی دەقاودەق یەک سەرچاوەیان هەیە و دەکرێ هەر ئەو هاوبەشییە لە دەقەکانی دیکەشدا دەستنیشان بکرێ.
بەو پێشینەیەوە جودا لە دەقگەلی وەک مەم و زین و شانامەی کوردی و ئەمیر ئەرسەلان و یووسف و زڵەیخا و لەیل و مەجنوون و باقی چیرۆکە گێڕانەوەییەکانی دیکە، کە هەمووان سەر بە جیهانی پێش مودێڕنن، لە دونیای مودێڕن و گێڕانەوەی نوێشدا ئەدەبی کورد ئەگەرچی لە ئەدەبی ڕۆژئاوایی لە دواترە بەڵام لەگەڵ گەلانی ناوچە وەک فارس و تورک و عەڕەب هاوشان هاتووە و لە ئێستادا شان لەشانی هەموو ئەو گەلانە دەدا کە دواتر لەسەر ئەو بابەتە زیاتر دەڕۆین.
بوونی ئەو دەقانەی ناویان هات، نیشانەی ئەوەیە کە کورد چەند سەدەیە ئەزموونی گێڕانەوەی هەیە. بۆ وێنە مەنزوومەی فۆلکلۆری مەم و زین چیرۆکێکی درێژی بەهێزە کە زۆر ڕەگەی داستانی و تەکنیکی گێڕانەوەیی و فەزای جادووییی تێدایە و سەدان ساڵە لە نێو کورداندا سینگ بە سینگ و نەوە لە دوای نەوە دەگێڕدرێتەوە. ئەو چیرۆکە فۆلکلۆرییە دوور و درێژە، ئاماڵ ڕۆمانە. واتە زیاتر لە سەد و پەنجا لاپەڕەیە خاوەنی هەموو تایبەتەمەندییەکانی گێڕانەوەیەکی بەهێزەوە و ئێلێمانەکانی گێرانەوەیی ئەوڕۆییش لەو چیرۆکە فۆلکلۆرییە کوردییەدا هەیە ئەگەرچی سەدان ساڵیشە ئەو چیرۆکە زار بە زار گێڕدراوەتەوە. بەڵگەش ئەوەیە کە دەکوترێ مەم و زینی خانی کە نزیکەی چوار سەدە لەوە پێش نووسراوە لە ژێر کاریگەریی ئەو دەقە فۆلکلۆرییەدا نووسراوە.
هەر ئەو دەقە نووسەرێکی بە توانای وەک ڕۆژێ لێسکۆ تۆما ڕی دەکا و دەینووسێتەوە و وەریدەگێڕێ و بە شاکاری ناو دەبا.
مەم و زینی نووسینی ئەحمەدی خانییش ئەگەرچی وەک مەنزوومەیەکی شیعری باسی دەکرێ، بەڵام لە ڕاستیدا ئەو شاکارەی خانییش لە بەستێنی ئەدەبی گێرانەوەییشدا دەبێ شی بکرێتەوە. هەموو تایبەتمەندییەکانی ڕۆمانیکی تێدایە. لە تەمهید و ئامادەسازی بۆ گێڕانەوە تا پەروەردەی کەسایەتی و تەکنیکە داستانییەکانی وەک تەعلیق یا وەدواخستنی مانا و فلاش بەک و ... لەو چیر ۆکەدا هەیە. واتە لای خانی ئەوە ندەی جوانکاریی شیعری گرینگ بووە بەو ڕادەیە و زیاتریش گێرانەوەی ڕووداوەکانی نێوان مرۆڤی کوردی سەردەمی ڕووداوەکان گرینگ بووە .
ئەوەندەی ئەو لە جوانیی شیعر و مۆسیقا ورد بووەتەوە زیاتر لەو لە شێوەی پەروەردەی کەسایەتیی مەم وەک کەسایەتییەکی بەرز و ئەویندار و بەکرە وەک شۆڤار و نەیار و ناسازەی نەتەوەیی بیری کردووەتەوە.
باقیی چیرۆکە مەنزوومەکانی فۆلکلۆری و نووسراوەی کوردیش ئەو تایبەتمەندییەیان هەیە. بۆ وێنە بەرهەمەکانی خانای قوبادی هەموویان خاوەن ئەو تایبەتمەندییەن. بەڵام پاش ئەو سەردەمە دەگەینە سەردەمێک بە ناسنامەی گیرانەوەوە.
یەکەم گێڕانەوە کوردییە خاوەن ناسنامەکان لە چیرۆکی درێژی مەسەلەی ویژدانی ئەحمەد موختار جاف و لەخەومای جەمیل سائیبەوە دەست پێ دەکا و دەگاتە بەرهەمی نووسەرانی وەک عەڕەب شەمۆ و برایم ئەحمەد و حوسێن عارف و عەبدوڵلا سیڕاج و ڕەحیمی قازی و فەتاحی ئەمیری.
لەو تاقمەی کە ناویان هات ئەزموونی ئەحمەد موختار و جەمیل سائیب تەنیا وەک ئەزموونی ئەدەبی گێڕانەوەیی و حەولی سەرەتایی باسیان دەکرێ. چون ئەوەی ڕاستی بێ تا پێش ئەوان نەتەنیا چیرۆک نووسین بەڵکوو پەخشانی کوردیش زۆر کەمە. بەڵام بە هاتنە ئارای ڕۆژنامە و بڵاڤۆکی مودێڕن و ناسیاریی نووسەرانی کورد لەگەڵ ڕەوتە نوێیەکانی نووسینی ڕۆژئاوایی بەرە بەرە ئەو فۆڕمە نووسینانەش هاتنە ناو پانتای نووسینی کوردییەوە.
درێژەی هەیە .....
