"شێخ شەهابەددینی سوهرەوەردی" وەکی سەرچاوە مێژووییەکان دەڵین ساڵی ٥٤٩ی کۆچی لە دایک بووە و ساڵ ی ٥٨٧ی کۆچی مانگی کووژراوە. سوهرەوەردی لە کوردانی ڕۆژهەڵاتی کوردستان بووە و لە ئاوایی "سۆرەوەرد" یان "سوورە بەرد "ی نێوان "تیکاب" و "زەنجان" لەدایک بووە. ئەو فەلسەفەیەکی نوێی بە ناوی فەلسەفەی ئیشڕاقی لەبەرامبەر فەلسەفەی ئەرەستوویی دامەزراند. لە شارەکانی کوردستان و مەراغە و بەغدا و وڵاتانی ئیران و عێراق بە شوێن خوێندن و زانیارییەوە بووە و زانستەکانی فێقهـ و فەلسەفە و کەلام لە لای گەورە زانایانی ئەو سەردەم وەک "مەجدەدینی جیلی" و "ئیمام فەخری ڕازی" کە بۆخۆی لە گەورەترین بیرمەندانی جیهانی ئیسلامەتی بووە فێر بووە.
سوهرەوەردی پاش ئەوەی وڵاتانی "شام" و "عێڕاق" و "ئانەدۆڵ" گەڕا و لە لای هەر زانایەک بەشێک لە زانستەکانی ئەو سەردەم فێر بوو، گەڕایەوە ئێران و ئەوجار دەستی کرد بە خۆڕاهێنان لە سەر تەریقەی تەسەوف و عیرفان و لەو بارەش دا، لای زۆر مەزنە پیاو چوو. لە پاش ئەوەی وەک سۆفی و عارفێکی گەورە دەست دەکا بە نووسین و بڵاو کردنەوەی بیر و ڕای خۆی، سەرادنی وڵاتی شام دەکا و لەوێ بە هۆی زانست و پلە و پایەی بەرزی، دەکەوێتە بەر دڵی "مەلەک زاهیر" کوڕی "سوڵتان سەلاحەدینی ئەیووبی". وەکی دەزانین سەلاحەددین کورد و لە ڕێبەرانی گەورەی موسوڵمانان لە شەڕ دژ بە سەلیبییەکان بووە. خۆی لە میسر حاکم بووە و کوڕەکەی حاکمی شام دەبێ. سوهرەوەردی لەو شارە کتێبی گرینگی "حیکمەتی ئیشڕاقی" نووسی.
ئەو کتێبە یەکەم کتێبی فەلسەفییە لە هەمووی جیهانی ئیسلامدا، کە لەسەر ئیشراق نووسرابێ و لە بەرانبەر فیلسووفانی کلاسیک و کۆڵەکە فەلسەفییەکانی جیهانی وە ک ئەرەستوو ئەفلاتوون ڕاوەستابێ.
سوهرەوەردی لەو کتێبەدا بەو ئاکامە دەگا کە هەموو بوونەوەرانی دونیا لە نوور بەدیهاتوون. نوور و ڕووناکییەکان بەر یەک دەکەون و لەبەریەک کەوتنیان تیشکیکی گەورەتر ساز دەبێ و ئەو بەر یەک کەوتنی نوور و ڕووناکییە بە ڕای ئەو ناوی "ئیشڕاق" واتە شۆق دانەوەیە و هەر بەو هۆیەش بە "شێخی ئیشراق"یش بەناوبانگە.
تیۆریی فەلسەفیی سۆرەوەردی ئەوە بوو کە کۆی هەستی، جگە لە نوور شتێکی دیکە نییە. ئەوەی ئێستا لە جیهاندا هەیە و ئەوەی دواتریش بەدی دێ هەر نوورە. کەواتە جیهان شتێک نییە جگە لە بەریەک کەوتنی نوورەکان و بەدیهاتنی ئیشراق و تیشک دانەوە. بەڵام سوهرەوەردی پێی وایە بەشێک لە نوورەکان ڕوون و بەشێکیان خەستن. بەشێک لە نوورەکان زەڕڕەکانیان بڵاو دەبێتەوە و بەشێکیان زەڕڕەکانیان گرد و کۆ دەبنەوە و تێکدەپەسترێن. هەر وەک چۆن نوورە بە هێزەکان بەسەر نوورە کزەکاندا تێشکدەدەنەوە، جاری وایە نوورە کزەکانیش بەرەو نوورە بەهێزەکان دەدرەوشێنەوە.
وەکی شێخی ئیشڕاق باس دەکا مرۆڤیش لەو بازنەیە بەدەر نییە. مرۆڤ لە نوور ساز کراوە و ئەو مرۆڤەی لە نوور سازکراوە دەدروشێتەوە. جا یان دروەشانەوەکەی بەهێزە و یان لاوازە. هەر ئەو مرۆڤە لە مرۆڤەکانی دیکەش ڕووناکی و شۆق و شەبەق وەردەگرێ. چون مرۆڤ لە لایەن خۆیەوە نوور بەرەو خەڵکانی دیکە دەهاوێژێ؛ کەواتە بە سەرچاوەی ڕوونی و "فەییاز" ناوی دێ و دەتوانێ ڕووناکیبەخشی خەڵکی دیکە بێ و لە ڕووناکیی ئەوانیش بۆخۆی کەڵک وەرگرێ.
ئەو شێوە ڕوانینە بۆ مرۆڤ و جیهان و دیاردەکانی دونیا، ڕوانینێکی یەکجار جوان و مرۆڤدۆستانە و دەرون تەوەرانەیە. چون لێرەدا مرۆڤ بوونەوەرێکی دەستەوەستان نییە کە چاوەڕێ بێ هێزێک لەدەرەوە یارمەتیی بدا، بەڵکوو مرۆڤ بۆخۆی کانگای وزە و توانایی و بینینە کە ڕۆشنایی و نوورە . شێخی ئیشڕاق هەڵبەت زۆر واقیعبینانە ئەوەش دەزانێ کە هەموو مرۆڤەکان نە زانین و نە دەرونیان وەکوو یەک نییە هەر بۆیە ناتوانین هەمووان وەکوو یەک ببینین، بەڵکوو تاقمیک کەس بەهۆی ناسینی جیهان و پڕ بوون لە زانست و زانیارییەوە دەروونیان پڕە لە نوورێکی پەستێوراو کە لە کاتی پێویستدا وڵات و جیهان و دیاردەکانی پێ ڕوون دەکەنەوە. بەشێکیش لە خەڵک لەقەدەر توانا و فێربوون و ماریفەتی خۆیان بڕە ڕووناکییەک لە وجوودیاندا هەیە. بەڵام لەو نێوەدا ئاڵووێری ڕووناکی لەگۆڕێدایە. واتە مرۆڤ مەحکووم بەوە نییە بۆ هەمیشە لە ئاستێکدا بمێنێتەوە. هەر دوو لایەنی مرۆڤەکان دەتوانن تیشک بهاوێنە سەر بوون و مان و زانینی یەکتری و یەکتر کامڵ کەن. چون بە هۆی بەر یەککەوتنی ڕووناکیی نێوان نوورە لاواز و نوورە بەهێزەکانە کە تیشکدانەوە و ئیشراق دروست دەبێ .
یەکێک لە جیاوازییەکانی فەلسەفەی شەهابەددەینی سوهرەوەردی لەگەڵ فەلسەفەی گەلانی دیکە ئەوەیە کە تێکەڵ بابەتە عیرفانی و دەروونییەکان بووە و لە ژێر کاریگەریی کەسانی ناسراوی ئەودەم وەک زولنونی میسری و عەبدوڵلا توستەری و بایەزیدی بەستامی و مەنسووری حەللاج و ئەبووسەعیدی ئەبولخەیردا بووە کە هەموویان سۆفی و عارفی گەورە بوون. ئەوانیش و بە تایبەت مەنسوری حەللاج مرۆڤی بەسەرچاوەی هەموو شتێک دەزانێ و تەنانەت تا پلەی خودایی بەرزی دەکردەوە. هەر لەسەر ئەوەش لەدار درا و لەت‌وکوت کرا.
شێخی ئیشراقی کوردیش، بە هۆی بڵاوکردنەوەی ئەو بیر و باوەڕە دوور لە خورافات و ڕۆشنگەرانەیەی کە مرۆڤی وەک سەرچاوەی ڕووناکی و هیز دەدیت، بە داخەوە لەلایەن توندئاژۆ دینییەکانی ئەوکاتەوە پلان و پیلانی بۆ دانرا و هەر چەند لە لای "مەلیک زاهیر"ی کوڕی سەلاحەدینی ئەییوبی زۆر خۆشەویست بوو، بەڵام بەهۆی بەدگۆییی نەیارانی لە لای "سەلاحەدینی ئەییوبی"، ناوی بە بێدین دەزڕێنن و دەستووری کوشتنی دەدرێ و "مەلیک زاهیری کورد"، "فەیلەسووفی گەورەی کورد" بە نابەدڵ دەکووژێ.
لە پاش سوهرەوەردی، زۆر کتێب و ڕیسالەی فەلسەفی و چیرۆکی بیرمەندانە بڵاو بوونەوە. لە کۆتاییدا شیعرێکی کوردیی شێخ شەهابەدینی سوهرەوەردی ناسراو بە "شێخی شەهید" کە لە لاپەڕەی ١٢٨ی کتێبی "ژیناوەری زانایانی کورد"دا چاپ بووە دەهێنینەوە کە نیشاندەری توانایی ئەو بە سەر زمانی کوردی و شێعری بەرزدا بووە.
میرزا ئامانەن وێت مەدەرۆ خەم
نەجام ممانۆن نە جەمشید نەجەم
نە هامدەم نە قەوم نە هونرەس نە کەس
کەس وە دەردمان نەبوو فریاد ڕەس
دڵسۆزان دڵتەنگ بێ دەستەڵات بۆ
ڕوومان جە سەفەر ڕاگەی نەهات بۆ
"ئیشڕاق" ئومێدت وە ساقی خۆر بۆ
تا دوعات جە ڕووی قیامەت سۆر بۆ
