مەلای جزیری و دەوڵەتی سەربەخۆی زمان
"شێخ ئەحمەد"ی کوڕی "شێخ محەممەد" ناسراو بە "مەلای جزیری" چوار سەد و پەنجا و سێ ساڵ لەمەوبەر، لە جزیرەی بۆتان لەدایک بووە. "مەلای جزیری" لەسەردەمێکدا ژیاوە کە لە ئەوپەڕی دەستەڵاتی دوو ئیمپڕاتووریی عوسمانی و سەفەوی بووە و کوردستانی نیشتمانی مەلای جزیریش، کەتبووە ژێر دەستی ئەو دوو زلهێزەوە. هەم لە بواری سیاسی و هەم لە بواری کولتوورییەوە هەر دوو بەشی کوردستانی ژێر دەستەڵاتی سەفەوی و عوسمانی، دەچەوسێندراوە و زمانە زاڵ و دەستەڵاتدارەکانیش زمانی سیستەمی دەستەڵات بووە. سەرەڕای ئەو دۆخە نالەبارە، چوار سەدە و نیو لەوە پێش، مەلای جزیری وەک کەسێک کە لە دوو بواری جیاوازی زمانی و کولتووریدا ئەزموونی هەبووە، ئەدەبی فارس و عەڕەبی بە جوانی ناسیوە و زمانە زاڵەکانی ئەوانیشی زانیوە. لە لایەکی دیکەوە بە هۆی ئەوەی پێگەی کۆمەڵایەتییشی وەک مەلا و مامۆستای ئایینی، ڕیشەی لە گوتاری ئایینی و زمانی عەڕەبیدا هەبووە، بەڵام بە تێپەڕین لەهەموو ئەو بوارە گوتارییانە، بە نووسین بە زمانی کوردی و داڕشتنی چوارچێوەی غەزەلی ئەویندارانە-عارفانە، بە زمانی زگماکی خۆی، بوو بە بناخەداڕێژی شێوەیەک لە هزرین و نووسین کە وەک پاڕادیم شیفت یان گۆڕینی ئاراستەی فکری دێتە ئەژمار و بە سەرەتایەکی تازە لە ئەدەبی کوردی دەزاندرێ.
بەر لە جزیریش ئەگەرچی نووسینی کوردی هەبووە، بەڵام ئەو کەسێکی گوتار ساز بووە.
بە ئاگاداری لە ئەدەبی گەلانی دیکە و ناسینی ورد و ئاگایانەی شیعر لە لایەک و ئاشنایەتیی تەواو لەگەڵ تەسەووف و عیرفان و فەلسەفەی ئیسلامی لە لایەکی دیکە و هەروەها بوونی هەستی نەتەوەیی لە ئاستی ناسین و بایەخدان بە شوناسی زمانی، حەولێکی چەند لایەنەی داوە.
وەک دەزانین لەو سەردەمە و زۆر پێش ئەویش، واتە هەر پاش مسۆگەر بوونی دەسەڵاتی سیاسی و نیزامیی عەڕەب و پەرەسەندنی بیری ئیسلامی، گوتاری باڵادەست لەو چوارچێوەیەدا شکڵی گرت و بیری ئیسلامی بە هەموو وەچەکانییەوە و زمانی عەڕەبی وەک هەڵگر و ڕاگوێزەری ئەو بیرە خۆیان خزاندە ناو هەموو دەرفەت و کۆڕە پەروەردەییەکان. نووسەرانی زۆربەی نەتەوەکانی ئەو جوغڕافیایەی بە جوغڕافیای وڵاتانی ئیسلامی دەناسرێن، شوناسی زمانی و تەنانەت نەتەوەییی خۆیان وەلا نا و لە چوارچێوەی بیری ئیسلامی و زمانی عەڕەبیی باودا، ئەسپی خۆیان تاو دا. دەتوانین لە نێو کورد و فارسدا، بە دەیان نموونە باس بکەین کە سەرەڕای ئەوەی زمانیان کوردی و فارسی بووە، بە هۆی پەرەدار بوونی بیری ئایینی و زمانی عەڕە بی، خۆیان بەو زمانەوە خەریک کردووە. لە کوردەکان زۆر کەسی وەک "ئینی خەلەکان" و "ئیبنی شارەزووری" و "دینەوەری" و "موسەنیفی چۆڕی" و "تاجەددینی شنۆیی" و "شەهابەددینی سۆرەوەردی" و ... لە فارسەکان کەسانی وەک "ئیبنی سینا" و "فاڕابی" و "ئەبووڕەیحانی بیروونی" و ... لەو کەسانەن سەرەڕای ئەوەی لە بوارەکانی وەک ئەدەب و زمان و زانستی سروشتی و فەلسەفەدا، خاوەن قوتابخانە و لێهاتوو بوون، بەڵام یان کەمترین ئاوڕیان لە زمان و شوناسی خۆیان داوەتەوە و یان هەر گوێیان نەداوەتێ و لە ناو زمان و کولتووری عەڕەبیدا تواونەتەوە. بە سەرنجدان بە کەش و فەزایەکی ئاوایە کە ڕۆڵ و پێگەی کەسێکی وەک مەلای جزیری زیاتر و درەوشاوەتر دەردەکەوێ.
مەلای جزیرییش وەک باقی ئەو ناوانە، بە زانستێکی کە لەبواری ئەدەب و زماندا هەیبووە و هەروەها ئاگاداری لە فەلسەفە و کەلامی ئیسلامی و عەڕەبی، دەیتوانێ وەک هەموو ئەو نێوانە، خۆ لە زمانی زکماکی خۆی بشارێتەوە و لە جواغڕافیایەکی گەورەتر و هەڵبەت بە شوناسی غەیرە نەتەوەییی خۆیەوە دەرکەوێ. بەڵام جزیری هەموو ئاکامەکانی هەڵبژاردنی خۆی وەستۆ دەگرێ و ڕێیەک دەگرێتە بەر کە بەر لەو کەمتر گیراوەتە بەر و ڕێبواری کەمی هەبووە.
زۆر ئاماژە لە شیعری مەلای جزیریدا هەن، کە نیشان دەدەن، ئاگای دەقیقی لە شیعری فارس و عەڕەب بووە و دەقی شاعیرانی ئەوانی خوێندووەتەوە. تەنانەت جار جار ئاماژەشی پێ کردوون. بۆ وێنە لەو شیعرەدا:
حەیاتا دل مەیا باقی بنۆشین دا بە موشتاقی
الا یا ایها الساقی ادر کاسا و ناولها
نیوە بەیتی دووەم کە عەڕەبییە، لە ئەسڵدا شیعری "یەزیدی کوڕی موعاویە"یە، کە "حافزی شیرزای"ش کەڵکی لێ وەرگرتووە و مەلای جزیری لە حافزی خواستۆتەوە و بە شێوەی سەنعەتی شیعری "تەزمین" کە نیوە بەیتێک لە شاعیرێک وەردەگرن و لە شیعری خۆیاندا دەیهێننەوە، کەڵکی لێ وەرگرتووە و نیشانی داوە ئاگای لە گەنجینەی ئەدەبی گەلانی دیکەش هەیە. هەر لە شیعرەکانی ئاماژەیەکی زۆریش بە زاراوەکانی عیرفان و فەلسەفەی ئیسلامی هەیە. بەڵام ئەو کوردینووس بووە و بۆی گرینگ بووە بە زمانی خۆی بهزرێ و بنووسێ. تەنانەت خۆی و زمانی خۆی و وڵاتی خۆی، لەگەڵ شاعیران و زمانەکانی دیکە و وڵاتەکانی دیکە هەڵسەنگاندووە و خۆی و وڵات و زمانی خۆی، پێ لەوان کەمتر نەبووە. لەو بەیتەی خوارەوە بڕوانن کە چۆن شوناسی هونەری و زمانی و مەکانیی خۆی لەگەڵ ئەویدی هەڵدەسەنگێنێ و بێ دەمارگرژی مەبەستی خۆی ڕادەگەیەنێ:
گەر لوء لوئی مەنسوور، ژ نەزمی تە دەخازی
وەر شیعری مە لێ بین، تە ب شیراز چ حاجەت
لێرەدا مەلای جزیری لەگەڵ بەردەنگی کورد دەدوێ. لەگەڵ ئەو بەردەنگە کوردەی خەریکە لە شوناسی زمانی ئەویدیدا قاڵ دەبێتەوە و پێی دەڵێ، ئەگەر بە دوای دۆزینەوەی گەوهەری نووسراو و شیعرەوەی، ئەوە شیعری مەلا کە بە کوردی نووسراوە ئەو گەنجەیە و چ پێویستیت بە شیراز نییە، کە ئاماژەیە بە شوێنی لەدایک بوونی دوو شاعیری گەورەی فارس واتە حافزی شیرازی و سەعدی شیرازی. وبە واتایەکی دیکە نە شوێن گرینگە و نە کەس، ئەگەر هونەر گرینگە ئەوە هەر لە کوردستان و لە زمانی کوردیدا دەقی مەلا و کەسانی وەک مەلا هەیە و ئێوە چ حاجەتتان بە شیراز و شیعری شاعیرانی شیرازی، واتە فارسی نییە. ئەگەر گەلانی دیکە بوونە خاوەن دەوڵەتی هونەریی خۆیان و سککەی هونەرییان لێداوە کە نیشانەی پاشایەتی و سەربەخۆییە، ئەوا مەلای جزیری دەنگی هەڵبڕیوە و دەڵێ ئێمە واتە من وەک نوێنەرێکی زمانی کوردی، سککەی شیعرم لێداوە و ئەو سککەیە ئێستا لە دونیادا ڕەواجی هەیە و دەچێ. واتە دەوڵەتی هونەری خۆی بە فەرمی دەناسێ و دراوی هونەری خۆشی بە دراوێکی بە بایەخ دەزانێ و ئەوەش واتە متمانەبەخۆبوونی نەتەوەیی و هونەری. لەو بەیتە بڕوانن کە چۆن ئەو بابەتەی تێدا قاڵ کراوەتەوە.
سککەیی شیعرامە بە ناڤێ تە هات
لەو بە عەیاری د جهاندا ڕەواج
هەر لەو سەردەمەدا و هەڵبەت تا ئێستاش، نووسەارن و هونەرمەندانی هەر نەتەوەیەک حەول دەدەن بە خستنە ڕووی هێندێ داوا و ئیدیعا، دەقی خۆیان بە نرخ بنوێنن. لە شاعیرانی ئەو کاتی فارس و عەڕەب زۆر کەس وایان کردووە . بە نموونە حافزی شیرازی دەڵێ:
بدین شعر تر شیرین ز شاهنشه عجب مانم
کە سرا تاپای حافظ ڕا چرا در زر نمیگیرد
واتە بەو شیعرە پاراو و شیرینەوە پێم سەیرە پادشا سەراپای حافز لە زێڕ ناگرێ و خەڵاتی ناکا. مەلای جزیری داوای زێڕ لەکەس ناکا بەڵام دەڵێ:
د ئیعجازێ بەیانێدا سوخەن گەر بێتە ئینسافێ
دزانت موختەسەر هەر کەس مەلا سیحرە عیبارەت کر
واتە لە ئیعجاز و تەرزی و بەرزی دەربڕین و نووسین دا، ئەگەر کەسی بە ئینساف هەبێ دەزانێ کە مەلا بە کەلامی خۆی سیحری خوڵقاندووە. یان لە بەیتێکی تردا دەڵێ:
شیعری مەلا کوو وەک ژووان، دایەتە جانێ مەروقان
پورمە لە بەرگێ ئەرغەوان، دینە غەزەل لنک شەتەت
شیعری مەلا وەک زۆری دڵ مردووی بێ ئاگای وەگیان هێنا و فێری دڵداری کردن و خستنییە سەر ڕێی خواناسی، زۆر غەزەل و شیعری وا هەن بەڕێز و پڕمانان، بەڵام لە بەرانبەر شیعری مەلادا پڕ هەڵە و لە ڕێ لادەرن.
هەموو ئەو نموونانە دەریدەخەن مەلای جزیری ئاگایانە و زانایانە شیعری کوردیی نووسیوە و مەبەستی خەمڵاندن و دەوڵەمەندتر کردنی زمانی کوردی بووە و بە مەبەستی خۆشی گەیشتووە. بەردێکی کردە بناخەی شیعری کوردی تا ئیستا هەر بە پتەوی ماوەتەوە و بینای ئەدەبی کوردی لەسەر ڕۆنراوە.
لە زمانی پێچیاو و فۆڕمی قورسەوە تا زمانی ساکاری تاقی کردووەتەوە و لوتکەی ڕەوانی و سادەییش لە شیعری دا، شیعری "سەباحەلخەیر خانێ من"ە کە شاکارێکی بێ وێنەی ڕەوانی و سادەیی و بەرزیی هونەری شیعری کوردییە:
"سەباحەلخەیرخانێ من"
(سەباحەلخەیر)خانێ من
شەهی شیرین زەبانێ من
تویی ڕۆح و ڕەوانێ من
ببت قوربان تە جانێ من
تعالی‌الله چ زاتی تو
چوێ شیرین صیفاتی تو
نەوەک قەندو نەباتی تو
یەقین ڕوح و حەیاتی تو
حەیات و ڕاحەتا جانم
(سەباحەلخەیر) یا خانم!
وەرە بیناهی‌یا چەهڤان
ببینم بەژن و بالایێ
(سەباحەلخەیر) مەستا من
لەطیفا جام بدەستا من
خومارو مەیپەرستا من
تویی مەقسوود و قەستا من
ژمەقسوودان تویی بەس من
ببن بەرچەرخی ئەتڵەس من
ژغەیرێ تە نەڤێت کەس من
برەشتوزین موقەووەس من
دبەندا زولفی چەوگانم
(سەباحەلخەیر) یا خانم
وەرە بیناهی‌یا چەهڤان
ببینم بەژن و بالایێ
ژوێ زولفێ، ژوێ بەندێ
رەها بم لێ ژ پەیوەندێ
سیە چەشمێ سپی زەندێ
تە سوهتم شوبهەتێ فەندێ
شوبی شەمع و شەمالم ئەز
ژبەر حوببا تە لالم ئەز
زەعیفم وەک هیلالم ئەز
سیفەت گۆیین دکالم ئەز
ڤە بولبول ڕا ب ئەفغانم،
(سەباحەلخەیر) یا خانم!
وەرە بیناهی‌یا چەهڤان
ببینم بەژن و بالایێ
ڤە بولبول ڕا شەڤ و ڕۆژێ
ل سەروی تەرح و بشکۆژی
ئەنی ماهی، شەفەق ڕۆژی
تە سوهتم شوبهەتی دۆژێ
کو دوورم ئەز ژوێ حوورێ
تنی جارەک ل سەر سوورێ
ژ وادی ئەیمەنا توورێ
تەجەللا کر دنیڤ نوورێ
ژ وێ سوهتی دل و جانم
(سەباحەلخەیر) یا خانم!
وەرە بیناهی‌یا چەهڤان
ببینم بەژن و بالایێ
ژ حوسنا وی تەجەللایێ
یەدی بەیضا و بالایێ
چ وەسفان بێم خەبەر نایێ
وەلێ دل جەزبەیی دایێ
نەهشیارم ژوێ بەرقێ
ژ زەرتاجێ ل سەر فەرقێ
سپێدە دا هەتا شەرقێ
بەلێ نائێخمێ فەرقێ
ژ زەربی عیشق نالانم
(سەباحەلخەیر) یا خانم!
وەرە بیناهی‌یا چەهڤان
ببینم بەژن و بالایێ
زەریفی نازکی شەنگی
صیفەت حۆری پەری ڕەنگی
ب رۆژێ ڕا تو هەڤدەنگی
دورەشت و زین سیە ڕەنگی
کشاندن لێ نەوەک جاران
خەدەنگێن قەوسی نوباران
ژرەنگی شیرو موکاران
رەشاندن سینە وەک باران
ژ وێ زەربێ پڕئیشانم
(سەباحەلخەیر) یا خانم!
وەرە بیناهی‌یا چەهڤان
ببینم بەژن و بالایێ
ڤەکە جارەک خەت و خالان
ل سەروان مەسنەد و پالان
بخونە لێ مە عەبدالان
ببینین عیدو سەرسالان
ئیجازەت دی مە دەستووری
پەری ڕەنگی صیفەت حووری
ژنیڤا زولمەت و نووری
بنۆشین مەی د فەرفوری
ژدل تالانی خالانم
(سەباحەلخەیر) یا خانم!
وەرە بیناهی‌یا چەهڤان
ببینم بەژن و بالایێ
ژشەهکاسا کو قەرقەف تێ
مەیا نورین موشەررەف تێ
نیشانەک دلبەرێ کەفتێ
ژبۆمن هەر سەحەر خەف تێ
ژوی جامی دنوشم ئەز
سەحەر لەو نەی ل هوشم ئەز
ژعامی لێ دپوشم ئەز
بجان هەرلێ دکوشم ئەز
کو غالیب مەست و سەکرانم
(سەباحەلخەیر) یا خانم!
وەرە بیناهی‌یا چەهڤان
ببینم بەژن و بالایێ
وەرە پێشبەر مەلایێ خوە
شەهید و موبتەلایێ خوە
بشەفقەت کە لیقایێ خوە
"مەلا" نەمرت بدایێ خوە
مەسیحایی ل بیماران
کەسین گەزتی دو ڕەشماران
شەهیدێن شیرو موکاران
کری ئامانجی نوباران
ل دیدارا تە حەیرانم
(سەباحەلخەیر) یا خانم!
وەرە بیناهی‌یا چەهڤان
ببینم بەژن و بالایێ
