-ئاریەن قادریان
تێبینی: ئەم بابەتە لە وتاری کەماڵ سلێمانی سەبارەت بە پێوندی نێوان ناسیۆناڵیسم کوردی و ئسلام وەرگێڕیاگە.
بەشی یەک: ناسیۆناڵیسم کوردی و ئسلام
لە ئێرە گەرەکمانە ئاڵیاگی و تێکاڵاوی ئسلام و ناسیۆناڵیسم لە مێژووی سیاسی کورد شی‌بکەینەو. بۆ ئەم مەبەستە، سەرەتا بە شێوەیێک بژاردەیی سەبارەت بە بیرۆکە و چالاکیی کەسایەتیگەل مەزهەبی-سیاسی کورد لە کۆتاییەکانی سەدەی نۆزدە و سەرەتای سەدەی بیست باس ئەکەین.
وەک هەر نەتەوەیێک تر، دینداریی کوردەکانیش لەتەک ڕەهەندگەلی ناسیۆنالیستیان هاوئاقارە. بەو واتا کە، کەسایەتیگەل ئائینی گەورەی کورد لە هەر شێوەی ڕێگەپێدریاگ و لەبەردەستی خۆبەڕێوبەری کورد، پاڵپشتیان ئەکرد و فرەجار بۆی تێ‌ئەکۆشیان: ئەوان کوردەکانیان نەتەوەیێک جیاواز ئەزانی و بەمبۆنەو داخوازییگەل و مافگەلی سیاسی کوردیان ڕێگەپێدریاگ و ڕەوا ڕاگەیاند و بەرگرییان لێ ئەکرد. کەواتە، خاڵی کۆتایی نەتەوەپەرەستی پێ‌ئەناسێنێ، چۆنکە مەرجی مافی خۆبەڕێوبەری، گەڕانەوە لەسەر خۆ-ە.
بەڵگاندنی خاڵی دیارکەری نەتەوەپەرەستی مەزهەبی ئەوەسە کە بووژێنەری مەزهەبی مۆدێڕن، سنوورگەلی خۆکۆمەڵی خوەی لە نێو سنوورگەلی نەتەوەیی وێنا ئەکا.
لە ساڵگەلی ڕابردوو، کۆمەڵێک لێکۆڵین هاتگنە ئاراوە کە پێوەندی نێوان ناسیۆناڵیسم و ئسلام لە نێو عەرەبەکان، کوردەکان و تورکەکان ئەپشکێنن. ئەم وێژمانە زاڵەی تازەباوی ئۆرتۆدۆکسە کە بۆ ماوەیێک دوورودرێژە پێوەندیێک بنەڕەتی نێوان ناسیۆناڵیسم و سێکۆلاریسم داڕشتگە و هەر بەمبۆنەو لەسەر دواکەفتنی هەر دوو ناسیۆناڵیسمی تورک و کورد پێ‌داگری کرگە، ڕەد ئەکاتەو. ئیسە، بەتایبەت ئەم بیرۆکە کە بووژێنەرگەلی مەزهەبی عەرەبی موسڵمانی کۆتاییەکانی سەدەی نۆزدە-هم و دەستپێکی سەدەی بیستم هەروەها ناسیۆناڵیست بوون یا لەژێر کارتێکەری ناسیۆناڵیسم بوون، بڕواپێکریاگتر بووگەسەو. ژیان و بیروڕای کاربەدەستگەلی مەزهەبی کە لە پارادایمی ناسیۆناڵیسم کار ئەکەن، لەتەک ناتەوانی خوەیان لە وێنا کردن هەر سیستمێک سیاسی مەزنتر لە دەوڵەت-نەتەوە، ئەیانکاتە هۆکار و بزوێنەری نەتەوەپەرەستی. دەوڵەتی مۆدێڕن بەشێوەی خۆڕسکی، خوەی دەوڵەتێک ناسیۆناڵیستییە. کەواتە، تێ‌گەینی کاربەدەستگەلی مەزهەبی مۆدێڕن لە دەوڵەتی نەتەویی لەجێگەی ڕاستیێک خوەمانی، بە ئەنازەیێک کە لەشێونی هۆکارێکی تەواو و بەس، بۆ وێنەی بووژێنەرگەلی مەزهەبی مۆدێڕن لە جێگای "هۆمینس ناسیۆناڵس" بەرچاو ئەگیرگێت، ئەشێ لەجێگای نەتەوەپەرەستگەل لە ئەژمار بدرگێن؛ ئەوان بە شێوەیێك ئارام و ئاسایی لە ئاکامگەلی جیاوازی نەتەوەپەرەستی قسە ئەکەن، ئەساچنن و ئەو بیرۆکە بڵاو ئەکەنەو، چە لە جێگای نوێنەران بزووتنەوەی نەتەویی زاڵ و چە لە جێگای نوێنەران بزووتنەوەی نەتەوەیی باڵادەستی لاسار. سەبارەت بە کوردگەل، کاربەدەستانی مەهەبی کوردیش ئاگایانە یا نائاگایانە، ناسیۆناڵیسمیان دەرخست، یا ناسیۆناڵیسم کوردی یا نەتوەپەرەستی ئەوێک‌تریان پشتڕاست ئەکرد.
ئەم بابەتە سەبارەت بەو کەسایەتییە مەزهەبی‌گەلیشە کە بە "وەحدەت" و "ئۆمەت" بڕوایان بوو و هیوایان بە زینگ کردنەوەی خەلافەتی ئسلامی بوو، ڕاست و درووستە.
چەمکگەلی ئائینی جیهان‌داگر وەک "ئۆمەت" و "خەلافەت" لە هۆکارگەلی مێژوویی یەکگرتوو بێبەرە. ئەوان لە شوێن و کاتگەل جیاواز و بە شیوەگەلێک جیاوازیش فام و بەکار گیریاگن. وێڕای ئەم باسگەلە، لە سەردەمی مۆدێڕن، لەگەڵ دەرکەفتنی دژە داگیرکاری، هەم چالاکگەلی موسڵمان و هەم دەوڵەتی عوسمانی هەوڵیان لە پێناو گۆڕین و چاکسازی ئەم چەمکانە بوو بۆ بەکارگردنیان لە بەرنامەگەل دژە داگیرکاری خوەیان، هەروەها ئەم پلانگەلە لەخۆ-ەو لە دزەی ناسیۆناڵیسم مۆدێڕن خاوێن نەبوون. بەگشتی، موسڵمانان مۆدێڕن لە ڕێگای ئاوەها داگیرکاریگەلێ هەوڵیان دا تا دەستەواژەگەلێک وەک "ئۆمەت" بەجێگای یەک بناغەی سیاسی یەکگرتوو پێ‌بناسێننەو؛ بە شێوەیێک وەک چەمکی مۆدێرنی نەتەوە کە لە ڕۆژئاوای مەسێحی سەری‌هەڵداگە.
شێخ سەعیدی پیران
لە داهاتووا زیاتر لەسەر بیروڕاگەلی شێخ عوبەیدوڵڵای نەهری و ڕووناکبیرانی کوردی ئێستانبۆل لە سەدەی نۆزدە وەک سەعید نورسی و شێخ سەعید پیران قسە ئەکەین. فرەتر لایەن کارتێکەری وێژمانی ئەم کەسایەتیگەلە و ناوەرۆک وتەگەل مەزهەبی-نەتەپەرەستانەیان بەرچاو ئەگرین بەجێگەی ڕۆژژمێری ڕووداوەکان.
شێخ عوبەیدوڵڵای نەهری
سەرەتا، ناسیۆناڵیسم کوردی، لەجێگای ناسیۆناڵیسمی کۆمەڵگایێک بندەست، بابەتێکە کە لەسەری خوێندن و لیکۆڵین جێ‌بەجێ نەوگە. سەرەڕای ئەمیشە، برووسکەگەل سەرەتایی ئەم چەمکە لە ناوەندگەلی چاوەڕێ نەکریاگ وەک بنکەگەل سۆفی و قوتەبخانەگەل خۆماڵی کوردی و لە کاتی ڕێبەرانی ناباو وەک شێخان و مەڵاکان، لێ دریا کە بە شێوەیێک ڕوون ڕواڵەتی لەتەک ناسیۆناڵیسم جیاواز ئەنوێنێ. بەمبۆنەو، ڕەهەندەکان سەبارەت بە قۆناغەگەل سەرەتایی ناسیۆناڵیسم کوردی، ئەتوانن دژهوونیان لەتەک یەک بێت. باسێک تا ڕادەیێک بەربڵاو لەبارەی ساتی دەستپێکی ناسیۆناڵیسم کوردی بوونی هەس. بەم شێوە، بازێ لە ئورووپاییەکان کە لە کۆتایی سەدەی نۆزدە سەردانی کوردستانیان کردوو، بە بوونی ناسیۆناڵیسمی کوردی شایەتی ئان. یەکێک لەم گەشتیارە ئورووپاییگەلە فرێدریک میلینگن بوو کە کە لە کۆتاییەکانی دەیەی ١٨٦٠ سەردانی کوردستانی کرد و لێنە کاری کرد. میلینگن بە متمانە بە خۆ-یێکەوە ئەیوت:"بێ‌زل کردنەوە، ئەتوانم بێژم کە هەستگەلی نەتەوەیی و خوازتنی پڕبەدڵی سەربەخۆیی هەر بەو ڕادە کە لە ناخی کوردەکان هەس، لە ناخی هەر نەتەوەیێک ترا بوونی هەس."
ئەم ڕاپۆڕتە کورتە پیشاندەری ئەوەسە کە نە ەنیا ئەگەری هەس خوەدی میلینگن تەک باسگەلێک ڕووبەڕوو بووێت کە بابەتیان چتێک فرەتر لە ناسیۆناڵیسم کوردییە؛ بەڵکوو هەروەها ئەم هەستە هەڵسەنگان‌هەڵگر تەک هەست باقی نەتەوەگەل ئەوێنێ. وا دیارە کە میلینگن لە هرووژم و تەوژمی هەستگەل ناسیۆناڵیستی کوردی وەها دڵنیا بووگە کە جیاوازیێک تەک هەستی باقی نەتەوەکان تێیا ناوێنێ. ئەو بەکەرەستەی شێوەیێک تایبەت لە تۆمار کردن گێڕانەوەگەل هۆزەکان هەوڵی لە سەلماندن قسەکانی بوو. وێڕای ئەم بابەتە، ئەو ئەیژێت کە ئاکامی قسەکانم پشت‌ئەستوورە بە "ئەزموونی پێوەندی تاکی خوەی کە لەگەڵ فرەیێک لە سەرۆکانی بزووتنەوەگەل نەتەوەیی کورد بووگیە". میلینگن "بزووتنەوەی نەتەوەیی کورد" نە دیار ئەکات، نە پێناسەی ئەکات. بەڵام، تەناتەت ئەگەر ئەو بازێک لە چالاکیگەل سیاسی کوردی لەگەڵ بزووتنەوەیێک تێکەڵ کردای، هەبوون ئاوەها چالاکیگەلێ، جگەلە هۆکاری نەبوونی ناسیۆناڵیسم کوردی، پێشاندەری ئەوەسە کە قۆناغگەل سەرەتایی مێژووی سیاسی کورد نەخوێندریاگە.
