مێژووی ئەدەبی هەموو گەلانی زیندوو و خاوەن زمانی "بە زاوزێ"، پڕە لە بەرهەمی ئەدەبیی ئەوتۆ کە نیشانە و هێمای دەقی وڵات و زمان و نەتەوەکانی دیکەیان بەسەرەوە بێ. ئەو دیاردەیە کە ئەوڕۆ بە کاریگەریی نێوان دەقێتی ناوی دێنن، هەر لە دێر زەمانەوە بووە و ناوەرۆک و فۆڕم و تێگەیشتنی داهێنەرانەی هەندێک دەق لە زمانێکەوە کاری کردووەتە سەر زمانەکانی دیکە و ئەوەش هەم ڕەوتی خوڵقان و داهێنانی لە جواغڕافیایەکەوە بۆ جوغڕافیایەکی دیکە ڕاگواستووە و هەم زمانێک بە هۆی ئەو کاریگەری وەرگرتنەوە، بووەتە خاوەن هەندێک تواناییی تازە کە پێشتر نەیبووە. نموونەی ئەو جۆرە دەقانە لە ئەدەبی ڕۆژئاوا و ڕۆژهەڵاتی جیهاندا بێ ژمارن.
بو وێنە کاریگەرییەک کە دەقی "ئیلیاد و ئۆدیسە"ی "هومێر" لەسەر سەدان و بگرە هەزاران بەرهەمی ئەدەبی لە هەموو جیهاندا دایناوە حاشا هەڵنەگرە. ئەگەر تەنیا نموونەیەکیان دەستنیشان بکەین دەتوانین ئاماژە بە "یولیسێس" بەرهەمی گرینگ و ناسراوی "جیمز جۆیس" بکەین کە لە ژێر کاریگەریی ئەو بەرهەمەدا نووسراوە کە هەزاران ساڵ لەمەوبەر، هومێر نووسیوێتی و لە سەدەی ڕابردوودا جۆیس کاریگەریی لێ وەرگرت و دواتر بەرهەمەکەی خۆی بوو بە یەکێک لە شاکارە ئەدەبییەکانی جیهان لە سەدەی بیستدا.
ئەدەبیاتی کوردی لەو بارەیەوە ئەدەبێکی بەگوڕ و بەردەوام لە نوێبوونەوەدابووە. ئەدیبانی کورد هەر لە دێرزەمانەوە ئاگاداری ئەدەبیات و زمان و کولتووری گەلانی دیکە و بەتایبەت گەلانی ناوچە بوون و لە ڕەوتی زمان و داهێنانی ئەدەبی و هونەری وەدوا نەکەوتوون.
"خانای قوبادی"یەکێک لەو ئەدیبانەی کوردە کە بە وردی ئاگاداری ئەدەبی گەلانی دیکە بووە. ئەو شاعیر و بیرمەندە پایەبەرزە زیاتر لە سێ سەدە لەو پێش ژیاوە.
چون لە یەکێک لە کتێبەکانیدا بە ناوی "شیرین و خوسرەو"دا دەڵێ:
ئەوڕۆ کە خامەی عەنبەر شەمامە
وەش‌بۆ کەرد جە موشک ئینشای ئەی نامە
تەئریخ هیجرەت خەتمول موڕسەلین
موتیع دیوان شەرح و شەرع و دین
رۆی دووشەمە بی زیحەجەلحەرام
هەزار و پەنجا و سەد و سێ تەمام
ئەو ڕێکەوتە دەکاتە ١٧٤٠ی زایینی کە ٢٨٣ ساڵ لەمەوبەر دەگرێتەوە. زمان و داڕشتن و بارستای کتێبەکەش ئەوە نیشان دەدا، کە شاعیرێکی بەئەزموون ئەو کتێبەی نووسیوە، کەواتە زیاتر لە سێ سەدە لەمەوبەر خانای قوبادی شاکارێکی وەک شیرین و خوسرەی بە زمانی کوردی داڕشتوەتەوە. خانا بێجگە لەو کتێبە کە دواتر باسی لێ دەکەین، چەندین بەرهەمی بە پێزی دیکەشی نووسیوە کە دەتوانین ئاماژە بە "یۆسف و زولەیخا" و "لەیلا و مەجنوون" و "سوڵتان ئیبڕاهیم و نۆش ئافەرین" بکەین. ئەو بەرهەمانە هەموو چیرۆکە شیعری چەند سەد لاپەڕەیی و چەند هەزار بەیتین. بەڵام جگە لەوانە دیوانی شیعری سەربەخۆشی هەیە کە خاوەن هەموو تایبەتمەندییەکانی شیعری سەردەمی خۆیەتی و لە وەسفی سروشت و شیعری غەنایی و شینگێڕی و بەهارییەوە بگرە، تا مەدحی خودا و پێغمبەری تێدایە و دیوانێکی تەواو و بە پێزە.
ئەوەی لەو نووسینەدا دەمهەوێ ئاوڕی لێ بدەمەوە زیاتر شێوازی وەرگێڕانە لە ڕوانگەی خانای قوبادییەوە کە دەتوانم بە یەکەم وەرگێڕی زمانی کوردی ناوی بێنم.
خانای قوبادی سێسەد ساڵ لەمەوبەر، بە هۆی هۆگری بە بەرهەمەکانی شاعیری گەورەی فارس "نیزامی گەنجەوی"یەوە، دەست دەکا بە وەرگێرانی بەشێک لە بەرهەمەکانی ئەو شاعیرە. هەڵبەت نیزامییش لە لای دایکەوە کورد بووە و بۆخۆشی لە بەشێک لە کتێبی "لەیلی و مەجنوون"دا، کە شین بۆ دایکی دەگێڕێ، باسی کورد بوونی دایکی دەکا و دەڵێ:
گر مادر من ڕئیسه کرد
مادر صفتانه پیش من مرد
واتە ئەگەر دایکم کە لە خانزادە کوردەکان بوو و دایکانە لە لام کۆچی دوایی کرد و...
خانای قوبادی بەرهەمە چیرۆکە شیعرییەکانی نیزامی زۆر بە لاوە گرینگ بووە و هەر بۆیە بە هەست کردن بە گرینگیی هونەری وەرگێڕان و ڕاگوێزتنی داهێنان و بەرهەمی زمانی گەلانی دیکە، دەستی کردووە بە وەرگێڕانی چەندین کتێب لە کتێبەکانی نیزامی کە یەکێک لەوان "شیرین و خوسرەوە".
لە پێشدا ناوی کتێبەکەی نیزامی لە "خوسرەو و شیرین"ەوە بۆ شیرین و خوسرەو گۆڕیوە. بە وردییش لە دەقەکەدا ئاماژەی بەوە کردووە کە خەریکە دەقێکی نیزامی وەردەگێڕێ و لە بەرهەمەکەیدا ٢٠ جار ناوی نیزامی دێنێ. بەڵام کارێک کە خانا کردوویەتی، ئەوەیە کە ئەو، کۆی چیرۆکە شێعرییەکەی وەک پێیکهاتەیەکی داستانی لە نیزامی گەنجەوی وەرگرتووە، بەڵام لە نووسینەوە و داڕشتنەوەی ئەو چیرۆکەدا نە پانەبدی زمان و نە پابەندی دابەشکارییەکانی ئەو نەبووە، بەڵکوو بە پێی زەروورەتی دەقێکی کە خۆی خەریکە دایدەڕێژێتەوە، لە کوێ بە پێوستی زانیوە وەسفی زیاد کردووە لە کوێ بە پێوستی زانیوە جووڵەی داستانیی بە دەقەکە بەخشێوە و تەنانەت زیاتر لە قسەی خودی نووسەری دەق، قسەی خۆشی کردووە.
ناسراوترین دەقی خانای قوبادی کە بەسەر زارانەوە بووە، دوو بەیتە کە وەک بنەمایەک بۆ شوناسخوازیی ئەو شاعیرە مەزنە دەتوانین باسی بکەین.
خانای قوبادی کە شیرین و خوسرەو وەردەگێڕێ، دەزانێ خەریکە بەرهەمی زمانێکی دیکە وەردەگێڕێتە سەر زمانی خۆی، بەڵام ئەوەش لە یاد ناکا کە زمانی ئەویش ئەگەر زەرفییەت و توانایی لە زمانی سەرچاوەی دەقەکە زیاتر نەبێ کەمتر نییە، چون ئەو دەتوانێ ئەوی شاعیری زمانەکەی دی واتە؛ نیزامی گوتوویە بە زمانی نەتەوەیی خۆی دەریببڕێ.
لە لایەکی دیکەوە هەر لەو سەردەمدا، زۆربەی شاعیرانی جوغڕافیای ئێران بە زمانی فارسییان دەنووسی، ئەو لە کاتێکدا دە یتوانی بە فارسی بنووسێ، ئاگادارانە شیعری عاشقانە و کۆمەڵایەتی و ئایینیی خۆی بە کوردی دەنووسێ و دەبێتە خاوەن دیوان و لە لایەکی دیکەوە، شاکاری زمانەکانی دیکە بە زمانی کوردی وەردەگێڕێ و زمانی خۆی پێ دەوڵەمەند دەکا. هەر لەو وەرگێڕانەش دایە کە دەڵێ:
راستەن مەواچان فارسی شەکەرەن
کوردی جە فارسی بەڵ شیرینتەرەن
پەی چێش نەدەروان ئی دنیای بەدکێش
دڵشادن هەر کەس بە زوان وێش
لەو دوو بەیتەدا، خانای قوبادی قسەی شوناس سازانەی خۆی دەکا و وڵامی هەموو ئەو هێرش و پڕوپاگەندانە دەداتەوە کە زمانەکانی دیکەیان بە سووک زانیوە و تەنیا چەند زمانی ناوچەیان بە شیاوی نووسین و داهێنانە ناساندووە. ئەو بوێرانە و ئاگایانە دەنووسێ؛ ئەگەر یەکێک لەو زمانە بە هێزانەی ناوچە واتە فارسی شەکرە، ئەوە کوردی وەک زمانێکی سەربەخۆ لەویش سەرتر و شیرنترە و هەر بۆیە پێویستە هەر کەس بە زمانی خۆی بنووسێ و بەرهەمی ئەدەبی و و هونەری دابهێنێ. سێ سەدە لەوەپێش خانای قوبادی کێشەیەکی وڵام داوەتەوە کە تا ئێستاش چارەسەر نەکراوە.
