"مستەفا بەگی کوردی" ساڵی ١٨٠٩ لە شاری سلێمانی لەدایک بووە. ئەو بە بنەچە خەڵکی شاری سنە بووە و باوکی واتە "ئەحمەد بەگ" کە یەکێک لە دوانزە سوارەی مەریوان دەبێ، لە سەر داوای "سولەیمان پاشای بابان" بەرەو باشووری کوردستان کۆچ دەکا و کوردی لەو شارە چاوی بە دونیا هەڵدێنێ.
کوردی حەفتا و حەوت ساڵ دەژی و هەر لە سلێمانی و لە گردی سەیوانی ئەو شارە دەنێژرێ. بە پێی زانیارییەک کە "حەمە بۆر" لە ژیانی کوردی بە دەستەوە دەدا، کوردی کەسێکی خوێندەوار بووە. زمانەکانی کوردی و فارسی و عەڕەبیی بە باشی زانیوە و تەنانەت لە تەمەنی لاوی دا، دەچێتە "تاران"ی پایتەختی ئێران و لەوێ دەبێتە مامۆستای منداڵانی "فەتحعەلی شای قاجار" و وانەی نووسین و مۆسیقا و خۆشنووسینیان پێ دەڵێ. هەروەها کوردی ئەندامی "ئەنجومەنی ئەدیبانی ئێران" بووە و لەگەڵ مەلیکوشوعەرای دەر باری قاجار واتە "میرزا حەبیبی قائانی" شەڕە شیعریان کردووە.
لە لایەکی دیکەوە کوردی ماوەیەکیش لە "بەغدا"ی پێتەختی ڕۆشنبیریی دونیای عەڕەبی ئەوکات ژیاوە و موریدی "شێخ عەبدولقادری گەیلانی" بووە و لە بنکە زانستییەکانی ئەوێشدا ڕۆڵی بووە و فێر بووە و فێری کردووە. وەکی لە ژیانی کوردییەوە دەردەکەوێ سەردانی گەورە شاری "ئەستەمبوڵ"ی کردووە و لەوێ شاعیرانی وەک "نالی" و زۆر شاعیری دیکەی دیوە. ئەوەی لەو گەشتە بچووکەدا بۆمان دەردەکەوێ ئەوەیە کە؛ کوردی لە سێ پێتەختی گەورەی ئەوکاتی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا گیرساوەتەوە و لە کەش و فەزای زانستیی ئەو گەورە شارانە کەڵکی وەرگرتووە و ئەدیبان و ڕۆشنبیرانی ئەو شارانەی دیوە و وەک کەسێکی پوختە لە زانست و زمان و زانیاریدا گەڕاوەتەوە کوردستان.
هەڵبژرادنی نازناوی کوردی، خۆی نیشاندەری ڕاستییەکی حاشا هەڵنەگرە. کوردی کە پێتەختی فارس و تورک و عەڕەبی دیوە و شوناسی ئەدەبی و نەتەوەییی ئەوانی ناسیوە و داکۆکیی شاعیران و نووسەرانی ئەو گەلانەی لە زمان و ڕەسەنایەتیی خۆیان هەست پێکردووە، حەولی داوە ئەویش هەر لە سەرەتای ڕێگاوە، وەک کەسێکی خاوەن شوناس خۆی دەربخات و تەنانەت کارێکی کردووە ئەو شوناسە لە ناوەکەیەوە دەرکەوێ. ئەگەر ئەو سەردەم زۆربەی شاعیران بە هەڵبژاردنی نازناوی عەڕەبی و فارسی خۆیان دەناساند ئەو بە هەڵبژاردنی نازناوی "کوردی" خۆی جودا دەکاتەوە و بە خوێنەر و بەردەنگی خۆی ڕادەگەیەنێ کە ئەو خاوەن شوناسێکی زمانی و ڕۆشنبیریی جودایە و ئەو شوناسەش شوناسێکی کوردی و کوردانەیە.
دەسەڵاتی کوردی لە شیعر نووسیندا، لە بواری غەزەلدا دەردەکەوێ. غەزەلی کوردی، غەزەلێکی پوخت و پاراو و لە هەمان کاتدا بە نیسبەت سەردەمی خۆی خاوەن تازەگەرییە. زمانی غەزەلەکانی لەچاو شاعیرانی پێش خۆی ڕەسەنتر و پەروەردەکردنی بابەتیش لە شیعری ئەودا، زیاتر بەرەو فەزایەکی خۆماڵی و ئینسانیتر دەچێ تا واتای ئاسمانی و عیرفانی. لە شیعرەکانی ڕا دەردەکەوێ کە پەیوەندیی شیعرییان لەگەڵ نالی شارەزووری و سالمی سنەییدا هەبووە. شیعری کوردی لە بەراورد لەگەڵ شیعری نالیدا ساکارتر و خاوەن زمان و کر و تێکچنراوێکی ساکارترە، بەڵام لە بەراوەرد لەگەڵ سالم، شیعری کوردی زمانێکی پاراوتر و کوردانەتری هەیە و لە شیعری ئەو پوخت تر و زمان و پێکهاتەشی پتەوترە.
کاریگەریی کوردی لەسەر شیعری کوردی و شاعیرانی دوای خۆی تا ڕادەیەک بووە کە تاقمێک لە شاعیرانی گەورە کەوتوونەتە ژێر کاریگەریی زمان و شیعری ئەوەوە. بۆ وێنە کەسێکی وەک "شێخ ڕەزا تاڵەبانی" کە ئاوڕی بەخێری لە کەم شاعیر داوەتەوە، کوردی بە سەرچاوە زانیوە و غەزەلێکی ناوداری کوردیی تەخمیس کردووە. لە لایەکی دیکەوە "حاجی قادری کۆیی" کە خۆی لە پێشەنگانی بیر و هزری ناسیۆنالیستیی کوردییە و شاعیرێکی بەتوانا و خاوەن شێوازە، لە شیعرێکدا بە گەورەیی ناوی کوردی دێنێ و بە شاسواری زمان پاراوی و تاقانەی ڕەوانبێژیی دەزانێ و پێی وایە ئەو غەزەلی کردە خشڵ و زیوەرێکی نایاب و جوان و لەبەر بووکی زمانی کوردیی کردووە و زمانی کوردیی پێ ڕازاندووەتەوە.
شەهسەواری بەلاغەتی کوردان
یەککەتازی فەساحەتی بابان
مستەفایە تەخەللوسی کوردی
غەزەلی کردە بەر بوتی کوردی
لە شیعرەکانی کوردیدا ، غەزەلێک هەیە کە تا ئێستاش توێژەران لەسەری ساغ نەبوونەتەوە. تاقمێک بە هی "نالی"ی دەزانن و تاقمێکی کەمتریش بە هی "کوردی"ی دەزانن. ئەو غەزەلە کە بە ناوی "شەوی یەلدا" ناسراوە، لە باری جوانیناسییەوە زیاتر لە شیعری نالی دەچێ و تەنیا ساکاریی زمانەکەی وادەکا پێمان وابێ هی کوردییە. بەڵام نالی شیعری دیکەشی هەیە کە زمانەکەی هەر بەو شێوەیە ساکار بێ و بەڵام زمان لەهەمان کاتدا پتەو و دەربڕین شاعیرانە بێ. بۆ وێنە غەزەلی "لە دوگمەی سوخمە دوێنێ نوێژی شێوان".
وێدەچێ چون کوردییش شیعرێکی هەر لەسە ڕ ئەو کێشە و هەر بەو سیستەمی قافیەیە و بە ڕەدیفی ئەمشەوەوە هەیە، لە نێوان ئەو دوو شاعیرەدا ئەو شیعرانە ئاڵۆگۆڕ کرابێ و بەهەڵە ئاوەکی دیوانی یەکیان بووبێ. کێشی هەر دوو غەزەلەکە "مەفاعیلون مەفاعیلون فەعلوون"ە. بەڵام غەزەلی دووەمی کوردی کاریگەریی غەزەلەکەی نالیی بەسەرەوە دیارە. شایانی باسە لە دواترین دیوانی هەر دوو شاعیردا ئەو غەزەلە بە ناوی هەر دووکیانەوە تۆمار کراوە. غەزەلە کێشە لەسەرەکە ئەوەیە:
شەوی یەلدایە، یا دەیجورە ئەمشەو
کە دیدەم دوور لە تۆ بێ نوورە ئەمشەو؟!
دڵم وەک حاکمی مەعزوولە، قوربان!
خەڵاتی وەسڵی تۆی مەنزوورە ئەمشەو
دڵیش مایل بە دیدەی تۆیە، بۆیە
لە من وەحشی و ڕەمیدە و دوورە ئەمشەو
کە تۆی شای کەچ کولاهی دیدە مەستان،
چ باکم قەیسەر و فەغفوورە ئەمشەو؟!
لە خەو هەڵساوە، یا ئاڵۆزە چاوت؟
هەمیشە وایە، یا مەخموورە، ئەمشەو؟
سوروشکم نەقشی چاوی تۆ دەکێشێ
جێگەم سەر دارەکەی مەنسورە ئەمشەو
موسوڵمانان دەپرسن حاڵی نالی
لە کونجی بێکەسی مەهجوورە ئەمشەو
لە دیوانی کوردیدا کە چوار ساڵ لەمەوەبەر لە لایەن چاپەمەنیی کوردستانەوە چاپ کراوەتەوە، هەر ئەو غەزەلە بە ناوی کوردییەوە چاپ کراوە و لە بەیتی ئاخردا ناوی نالی سڕاوەتەوە و ناوی کوردی داندراوە و هەر لە بەیتی ئاخردا بە جێگای "موسوڵمانان دەپرسن" نووسراوە "ئەگەر یاران دەپرسن". بەڵام غەزەلەکەی دووەمی کوردی بە ڕەدیفی ئەمشەوەوە، نیشان دەدا ئەوە غەزەلی کوردییە و لە ژێر کاریگەریی نالیدا و وەک وڵام بۆ غەزەلەکەی نالی نووسراوە. لەوێدا کوردی باسی برایەک دەکا کە لێی دوورە و هەوای کۆی ئەوی دەوێ. تەنانەت سەرواکانیش هەمان جۆرە سەروان کە نالی دەکاری کردوون.
لە غەم شاری دەروون مەعموورە ئەمشەو
بناغەی مڵکی دڵ خاپوورە ئەمشەو
ڕەوانسەر بوو لە زیددی من فەڕەنگی
لەبەر دەرگای ڕەقیب مەسروورە ئەمشەو؟
ئەمن فەرهاد و شاهید بێستوونە
ئەتۆ شیرین، شەماڵ شاپوورە ئەمشەو
لە وەسڵت مەنزڵی دوور کەوتەوە دڵ
دووسەد مەنزڵ لە شادی دوورە ئەمشەو
برا گیان گیان و تۆ گیان ئەلوەدایە
هەوای کۆی تۆ دیگەر مەستوورە ئەمشەو
بە موژدەی وەسڵی تۆ دڵ شاد بێ حەقیە
کە هەر وەک حاکمی مەغدوورە ئەمشەو
لەمن ناپرسێ ئەغیار ئەی چ گەوجە؟
بە وەسفی لوتفی تۆ مەغروورە ئەمشەو
لە ناو ئەشک و لە ڕووتەی چاو شەهێنم
دڵ ئاهوو وار و چاو بێ نوورە ئەمشەو
لە سوبحی جەژن و شوﺑهەی مانگەشەو ئاخ؟
لە بەختی من دەڵێی دەیجوورە ئەمشەو
بە حازر باشی فەوجی غوسسە و ناڵە
وەکوو زیلەی ئەوەڵ شەیپوورە ئەمشەو
لە ناڵین مەنعی کوردی مەحزی کوفرە
فەقیر و ناخۆش و مەغدوورە ئەمشەو
جودا لەو شیعرە لە دیوانی مەستوورەی ئەردەڵاندا غەزەلێکی کوردیی سۆرانی هەیە بەو دەستپێکەوە
گرفتارم بە نازی چاوەکانی مەستی فەتتانت
بریندارم بە تیری سینەسووزی نێشی موژگانت
کە هەمیسان لە دیوانی کوردیدا و بەناوی ئەوەوە تۆمار کراوە. ئەو غەزەلە ئەگەر تایبەتمەندییەکانی زمانی شاعیرانی سەردەمی کوردی و نالیی تێدایە، خۆ هەمووان دەزانن مەستوورەش هەر لەو سەردەمەدا ژیاوە و لە بەیتی ئاخری غەزەلەکەشدا ژنانە بوونی دەربڕینەکە بە ئاشکرا دیارە. بەڵام لە دیوانی کوردیدا بەیتی ئاخر تەواو گۆڕدراوە بە شێوەیەکە کە هەر لەگەڵ کۆی غەزەلەکە یەک ناگریتەوە.
لە دیوانی کوردیدا بەیتی ئاخر ئاوای لێهاتووە:
بەسە بێ مروەتی جانا ئەسیری تۆیە دڵ بۆیە
وەفا کەی چاکە تا ماوە بکەی کوردی بە میهمانت
کەچی لە دیوانی مەستوورەدا ئەو غەزەلە ئاوا کۆتایی دێ و زۆریش بەیتەکە لەگەڵ بەیتەکانی پێشوو یەکگرتووترە.
ئەتۆ ئەمڕۆ لە موڵکی دڵبەریدا نادرەی دەهری
بە ڕەسمی بەندەگی مەستوورە وا هاتۆتە دیوانت
