دوکتور سۆران ڕواندزی
رۆمانی شازادە و شاعیر لە نووسینی "خوسرەوە جاف" بەرهەمێکی تایبەتە لە بواری گێرانەوەی کوردی دا. نووسەر لەو ڕۆمانەدا حەولی داوە، ڕۆمانێکی مێژوویی/نامێژوویی بخوڵقێنێ. بۆ ئەو مەبەستە چەند کاری کردووە کە جێگای سەرنجن. یەکەمیان بە دواداچوون بۆ ساغکردنەوەی پێشینە و مێژینەی کەسایەتییەکە، کە سەدە و نیوێک لەوە پێش لە شاری ئەستەموڵ نە کەسی ماوە و نە هیچ شوێنەوارێکی وا کە بتوانین بە دواداچوونی بۆ بکەین. ئەو بابەتە لە بەشی یەکەمی ڕۆمانەکەی و بە چەشنێکی هونەری گێڕدراوەتەوە. واتە نووسەر حەولی داوە بە خوڵقاندنی کەسایەتیەک کە ڕۆڵی موسافیرێکی گەڕۆکی هەیە، بە شوێن ونبوویەکدا بگەڕێ. ئەو موسافیرە کونجکۆڵە بگێڕەوەی بەشی یەکەمی ڕۆمانە. بگێڕەوە بەرە بەرە دەیدرکێنێ کە بە شوێن ئاسەواری بە جیماو لە شاعیرێکدا دەگەڕێ کە سەدە و نیوێک لە مەوبەر لە ئەستەموڵ ژیاوە و ناوی "مەلا خدری میکایلی شاوەیسی" ناسراو بە "نالی" بووە. هەر بۆ ئەو بابەتە، فەزای یەکجار دەوڵەمەندی داستانی دەخوڵقێنێ. گەڕان بە شوێن ئەو ناو و شۆرەتانەی ئەو سەردەم بوون و گەڕان بە شوێن دەفتەرە کۆنەکانی دایرەی تۆماری ناوی ئەستەموڵ و گەڕان بە شوێن ڕۆژنامەکانی ئەو سەردەمدا، تا سەرەداوێک لە کەسێکی وا بدیترێتەوە و لەئاکامدا دەتوانێ بە مەبەست بگا و ...
ئەو بەشە بە گشتی هونەریترین بەشی ڕۆمانی "شازادە و شاعیر"ی "خوسرەوە جاف" پێکدێنێ کە نووسەر بە ساز کردنی تەعلیق و "وەخرانی مانا" و ساز کردنی کەسایەتی لە بنەمەڵەی پێشینی "نالی" لەو شارەدا و گێڕانەوەی سسیتەمی ئیداریی ئێستای ئەستەموڵ، خوێنەر تامەزرۆی خوێندنەوەی زیاتر دەکا. لە لایەکی دیکەوە جۆری گێڕانەوەی نووسەر لەو بەشەدا، ڕێگا بۆ ئەوە خۆش دەکا کە خوێنەر بیر لە سیستەمی کۆمەڵایەتی و ئیداریی دوو سەدە لەمەوبەری ئەستەموڵ بکاتەوە. ئەو سیستەمە بەراورد بکا لە گەڵ ئێستای ئەستەموڵ و هەروەها بەراوردی بکا لەگەڵ ئێستای وڵاتی خۆی. سیستەمێک کە تێیدا هەم ڕۆژنامە ڕۆڵی بووە و هەم سیستەمی ئیداری و دام و دەزگا دەوڵەتییەکان بە ڕێکوپیکی تەنانەت ناوی مردووەکانیان تۆمار کردووە و هەم لە لایەکی دیکەوە ڕەسەنایەتیی ژیان لەو شارەشدا تا ڕادەیەکی زۆر بۆ خوێنەر ڕوون دەبێتەوە و پێگەی مرۆڤی کوردیش چ ئێستا و چ ئەو کات تا ڕادەیەک لەو شارە بۆ خوێنەر خۆیا دەبێ.
لایەنێکی دیکە کە لە ڕیگای خوێندنەوەی ئەو ڕۆمانەوە بۆ خوێنەر دەردەکەوێ، ئەو ڕاستییەیە کە ئەستەموڵ وەک پێتەختی ئیمپڕاتۆریی عوسما نی و جێگە و پێگەی خەلیفە، ناوەندی کۆوەبوونی ڕۆشنبیران و جودا بیران و تارواگە نشینان و زۆر کەسی دیکە بووە، کە بە جۆرێک لە جۆرەکان، ئیمکانی ژیان لە وڵاتی خۆیانیان نەبووە. یەک لەو کەسانە "نالی شارەزووری"یە کە بە هۆی ئەو ڕووداوانەی دواتر و لە بەشەکانی دیکەی ڕۆمانەکەدا، نووسەر دەیانگێڕێتەوە، نەیتوانیوە چیدیکە لە کوردستان و شام درێژە بە ژیان بدا و ڕوو لە ئەستەموڵ دە کا و لەوێش تا دەرگای خەلیفە و حوزووری ڕێبەری ئەو جیهانە گەورەیەی ئەودەم کە بە ئیمپڕاتۆری ناسراوە دەچێتە پێش.
هەر لە ڕێی ئەو گێڕانەوەیەوە ئەوەش دەردەکەوێ لە گەورە شار و میترۆپۆلی وادا تێک ئاڵقان و ئاوێتە بوونی شوناسە کان باسێکی حاشاهەڵنەگر دەبێ. دیارە گەورە شاری وا کە پێتەختی سیاسەت و فیکر و ئایینی ئەو کاتی دونیای ئیسلامەتی بووە، شوێن و واری مانەوەی سەدان و بگرە هەزران نووسەر و ڕ ۆشنبیر و سیاسی و چالاکی کۆمەڵایەتی بووە کە بە دوو هۆ لەوێ کۆ بوونەتەوە.
یەکەم ئەو دەستەیە لەو کەسانەی بە هۆکاری ناوخۆیی لە وڵاتی خۆیان پەڕیوە بوون . ئەوە هۆکارە کۆمەڵناسەکان لە باسی گۆڕانکارییە کۆمەڵایەتییەکان جەختی لەسەر دەکەن. ئەوان باسی ئەوە دەکەن هۆکاری گۆڕان یان "ناوخۆیی/ ناوەکی"یە، کە لەودا کەسانێک بە هۆی لێهاتوویی و جودا بوونی ئاستی بیر و تێگەیشتنیان ناتوانن لە گەڵ زۆرینەی خەڵک هەڵبکەن، جا یان حەول دەدەن ئەو خەڵکە بگۆڕن و یان مەجبوور دەبن خۆیان ئەو هەرێمە بە جێ بێڵن و تووشی دوورخرانەوەی خۆویست بن. تاقمی دووەم ئەو کەسانەن بە هۆکاری دەرەکی وڵاتیان بەجێدێڵن. هۆکاری دەرکییش بریتییە لەو سازدەر و پێکهاتە و بابەتە سەرنجڕاکێشانەی لە وڵاتێکی دەرەوەی وڵاتی خۆیان هەیە و ئەو ئیمکاناتەی دەتوانێ ئەوان پێبگەیەنێ و بەو هۆیە خۆخوازانە حەول دەدەن وڵاتی دای و بابی خۆیان جێ بێڵن و ڕوو لەو هەرێمە بکەن کە بە شار و و ڵاتی ئاڕمانیانی دەزانن.
ئەوەی لە گێڕانەوەی ئەو ڕۆمانەدا ڕوون دەبێتەوە، ئەوەیە کە "نالی" وەک کەسایەتیی سەرەکیی ئەو ڕۆمانە، هەر دوو بابەت بە لایەوە گرینگ بوون. ئەو لە لایەک لە نێو ژیانێکی خێڵەکیدا گیری کردووە و دەبوو پاش باوکی ببێتە بەردی بناخەی خێڵ و کەیخودا و ڕیش سپیی براکانی و خەریکی گەرمێن و کوێستان کردن بێ، کەچی ئەو کەسێک بوو تەمەنێک لەو شار بۆ ئەو شار و لەو حوجرە بۆ ئەو حوجرە، بە دوای فێر بوون و وەدەستهێنانی زانیارییەوە بووە. تەنانەت ئەوەندە جیاواز بووە لە نێو حوجرەشدا و لە سیستەمی پەروەردەیی ئەودەمدا، کێشەی بۆ ساز بووە. چون ئەو ڕێچکەیەکی گرتووەتە بەر کە پێش ئەو کەسی پێدا نەڕۆێشتووە و ئەوەش لەو شەوە شیعر و کۆبوونەوانەدا دەردەکەوێ کە نالی تێیدا بەشدار بووە و دوو تاقم لەگەڵی ڕووبەڕوو بوونەتەوە . تاقمێکی پایبەند بە سیستەمی نەگۆڕی پێشووی ئەدەبی و فیکری کە ئەو کارەی ئەو لە نووسیندا، بە کارێکی نەشیاو دەزانن و دەیانهەوێ بیتۆرێنن و بیتارێنن و تاقمێکی کەمتریش کە ستایشی توانایی و جەسارەتی دەربڕین و نووسینی ئەو دەکەن و لە تازەگەری و تواناییەکانی سەریان سووڕماوە.
نالی بەو هۆیە مەجبورە ئەو ناوچەیە بەجێ بێڵێ و ڕوو لە وڵاتێکی دیکە بکا کە هەڵگری بیر و نووسینی ئەو بێ و لە لایەکی دیکەشەوە بە دوور کەوتنەوە لەو کەش و هەوا کۆمەڵایەتییە، خۆی لە ژێر باری بەرپرسیارێتیی خێڵ و تایفە و بنەماڵە دەرباز بکا.
لە "شام"یش نالی کێشەیەکی دیکە بەرۆکی دەگرێ و ئەوجار بە هۆی جیاوازیی بینینی کۆمەڵایەتی و سیاسییەوە دەخرێتە ژێر گوشار و ئازار دەدرێ و مەجبور دەبێ ئەویش بەشێوەیەکی نالەبار بەجێ بێڵێ . ئەوانە لایەکی باسەکەن کە پەیوەندیی بە کێشەی ناوخۆییەوە هەیە. بەڵام نالی وەک شاعیرێکی گەورە و زانایەکی ئایینی، خولیای گەورەتریشی هەبووە . ئایا کەسایەتییەک کە تا ئەو ڕادەیە بوێر و زانا و تێگەیشتوو بووە و زاناییی ئایینیی ئەو جیاواز بووە لە هاوتەمەن و هاو زەمانەکانی.، دەیتوانی بە پێشنوێژی مزگەوت و مەوعیزەی جومعانە قایل بێ و ڕۆڵێکی دیکە بۆخۆی پێناسە نەکا؟ دیارە وڵامی ئەو پرسیارە لە پێشدا ئاشکرایە. کەسێک کە پێشەنگی ڕۆشنبیریی کاتی خۆی بووە و لە نووسیندا ڕچەی شکاندووە و چەشنێکی نوێی لە شیعر نووسین کردووەتە باو و خەریکە تێیدا هەڵدەدا و پێدەگا و سیستەمی کۆمەڵایەتیی عێل و خێڵیش بۆ ئەو ئازار دەرە، ناتوانێ لەو بەستێنەدا بژی و مە جبوور دەبێ واری ژیان و جێگای بیر کردنەوەی بگۆڕێ. تا هەم لە دەست نەیارانی وەحەسێ و هەم شوێنێکی ئارامتر بۆ بیر کردنەوە بدۆزێتەوە. لە لایەکی دیکەشەوە ئەوەی دەبوو فێری بێ، لە وڵاتی خۆی فێری بووە و ئەوەندە تێگەیوە کە دەبێ سنوورەکانی دیکەش ببڕێ تا بزانێ لەوێ چ باسە. بۆ ئەو بابەتەش ناوەند و پێتەختی ڕۆشنبیریی ئەوکات، ئەستەموڵ بووە و ئەویش ڕووی تێ کردووە . هەڵبەت ئەو پێشتر هێندێ گەورە شاری دیکەی بە پێی گێڕانەوەی "خوسرەو جاف"ی ڕۆمان نووس تاقی کردووەتەوە. لەوانەی ئاماژەیان پێ کراوە و بەشێک لە گێڕانەوەی ڕۆمانەکەی بۆ تەرخان کراوە، بەشێکی ژیانی "نالی"یە کە لە سنە و ئەو ڕووداوانەی لەوێ بۆی دێنە پێش. بەشێکی ژیانی نالییە لە "شام" و ئەو تەگەرە و بەردانەی دەخرێنە سەر ڕێی و ئەو دۆست و ناسیاو و دەربیجانەی بەڕوویدا دەکرێنەوە کە لە نووسینە کانی دواتردا ئاوڕیان لێ دەدەینەوە. لە بەشەکانی دیکەی ئەو نووسینەدا بە ئاوڕ لە پاژەکانی دیکەی ڕۆمانی "شازادە و شاعیر" حەول دەدەین باسی ئەوە بێنینە گۆڕێ جیاوازیی ئەو ڕۆمانە لەگەڵ ڕۆمانێکی مێژویی چییە و بە گشتی بۆ ئەو ڕۆمانە زیاترە لە ڕۆمانێکی مێژوویی و بەرهەمێکی داهێنەرانەیە تا بەرهەمێکی مێژوویی. هەر لەو ڕێیەشەوە ئاوڕێکی زیاتر لە ژیانی شاعیری گەورەی کورد "مەلا خدری میکائیلی شاوەیسی" واتە "نالی" دەدینەو ە .
