کۆمەڵکوژیی دۆڵی زیلان

- زەینەلعابدین زنار

شۆڕشی ئاگری؛ سەردەمی کۆمەڵکوژی

شۆڕشی نەتەوەییی کورد لە ساڵی ١٩٢٩ لە چیای ئاگری بە سەرکردایەتیی ژەنەراڵ "ئیحسان نووری پاشا" (١٨٩٢-١٩٧٦)، وردە وردە هێزی پەیدا کرد. ژەنەڕاڵ ئیحسان نووری پاشا لە ساڵی ١٨٩٢ لە شاری بەدلیس لەدایک بووە. سەرەتا لە قوتابخانەی کوردی خوێندوویەتی، پاشان ئامادەیی لەشکریی عوسمانی و لە ساڵی ١٩١٠ ئەکادیمیای لەشکریی تەواو کردووە.

وێنە: ئیحسان نووری پاشا

شەڕڤانانی کوردی ئەڤینداری ئازادی لە هەموو پارچەکانی وڵات دەستیان بە شۆڕش کرد و لە دەوری ڕێبەری کۆچکردووی شۆڕش، ئیحسان نووری پاشا کۆ بوونەوە. پاشان بۆ پاراستنی سنووری چیا و بانگەوازی بەپەلە، پێویستی بە سواری زۆر هەبوو. بەڵام شۆڕش ئەسپی زۆری نەبوو. سەردار ئیحسان نووری پاشا، "فەرزەندە بەگی حەسەنی"ی (...؟ - ١٩٣٩) بە ٦٠ سوارەوە بۆ دابینکردنی ئەسپ ڕەوانەی عەشیرەتەکان کرد. هەر گوندێکی ناوچەکە چەند ئەسپێکی بە شۆڕش بەخشی.

وێنە: فەرزەندە بەگ

دوای ئەوە دەنگی سم و حیلکەی ئەسپەکان زۆر بە خێرایی گەیشتە ئانکارا. فەرماندەی سەربازیی تورک لە ڕۆژهەڵات دوو فەوجە سواری نارد بۆ ئەوەی بەرەوڕووی فەرزەندە بەگ ببنەوە. هەردوو فەوجەکە چوونە ئەو ناوچانەی کە ئەسپەکانی تێدا کۆ کرابوونەوە. فەوجێک لە بەردەم دۆڵی زیلان، کاتێک بەرەوڕووی فەرزندە بووەوە، ڕێگایەکی بۆ شەڕکردن لەگەڵیدا نەدۆزییەوە، چونکە سەربازانی تورکیا دەیانزانی فەرزەندە پاڵەوانێکی جەنگاوەرە. ئەمجار سەربازەکان لە دوورەوە بەدوایدا ڕۆیشتن تا فەوجەکەی تر گەیشتە ئەوێ. بەڵام فەرزەندە ئەو هەواڵەی بیست و نەیویست لە هەر دوو لا شەڕ بکات. فەرزەندە ئەو ئەسپانەی کە کۆیان کردبووەوە بە دە سوار سپارد و ئەوان ئەو ئەسپانەیان بردە ئاگری و لەگەڵ پەنجا سواردا هێرشیان کردە سەر فەوجەکەی تورکیا لە نزیک خۆیان.

هێرشی فەرزەندە بەگ بە خێرایی دەستی پێ کرد. جەنگاوەرەکانی بەدوایدا ڕۆیشتن و فەوجەکەی تورکیایان گەمارۆ دا و سەربازێکی زۆریشیان لە ئەسپەکانیان خستە خوارەوە. دوای ماوەیەک سەربازە تورکەکان هەڵاتن، زۆرێکیان بە دیل گیران و تەرمی زۆرێکیشیان لەسەر زەوی کەوتبوون. سەربازانی تورکیا پێشتر ئەو شەڕە سەیرەیان نەبینیبوو و نەیانتوانی خۆیان لە شەڕڤانانی کورد بپارێزن. فەرزەندە و جەنگاوەرەکانی دەستیان بەسەر چەندین ئەسپی سەربازانی تورکیادا گرت و ڕەوانەی ئاگرییان کرد. بەڵام ئەسپی سەربازەکانی تورکیا بەقەد هی کورد خێرا نەبوون.

لە ماوەی یەک کاتژمێر شەڕدا، مەیدانەکە پڕ بوو لە تەرمی سەربازەکان، بەشێکی زۆر لە ئەسپ و تفەنگەکانیان کەوتنە دەستی شەڕڤانانی کورد. کاتێک فەوجەکەی تر گەیشتە بەرەکانی شەڕ، جگە لە فەرزەندە و سوارەکانی، کەسیان نەبینی. لە چاونوقاندنێکدا فەرزەندە گەیشتە سەریان و زۆرێکیان لە ئەسپەکانیانەوە فڕێ درانە خوارەوە. لەو شەڕەدا سەربازانی تورکیا تفەنگیان نەتەقاند و ئەوانەی کوژران و ئەوانەی هەڵهاتن، ئەسپ و تفەنگێکی زۆریان بۆ شەڕڤانانی کورد بەجێ هێشت. بەگوێرەی هەندێک سەرچاوە، ژمارەی ئەو سەربازانەی تورکیا لەو ڕۆژەدا کوژراون، ٢٥٠ سەرباز بووە، بەڵام تەنیا سێ شەڕڤانی کورد بریندار بوون. بە دڵنیاییەوە ٥٠ سوارچاکی کورد کە دوو فەوجەکەی تورکی تێکشکاند و ٢٥٠ کەسیان کوشت، سەرکەوتنێکی گەورەیان تۆمار کرد.

دوای کۆتاییهاتنی شەڕ، فەرزەندە ئەسپ و تفەنگی سەربازە مردووەکانی کۆ کردەوە و چووە چیای ئاگری. چوار پێنج ڕۆژ دوای ئەو شەڕە، ژەنەڕاڵەکانی دوو فەوجەکەی تورکیا نەیانتوانی سەربازەکانیان کە هەڵاتبوون کۆ بکەنەوە. ئەمجار دوای ئەو خەسارە گەورەیەی کە تووشی بوون، پێیان عەیب و سەخت بوو کە بڵێن فەرزەندە بە ٥٠ سوارەوە زریانی هێنایە سەرمان. ئەمجار فەرماندەکانی هەردوو فەوجەکە ڕاپۆرتی شکستهێنانیان بۆ سەرۆکی دەوڵەت نارد و ڕایانگەیاند: "هەموو هۆزەکانی دۆڵی زیلان هاوکاریی فەرزەندەیان کردووە، بۆیە زۆرێک لە سەربازەکانمان کوژراون."

لەو کاتەدا تورکیا بڕیاری دا دیدارێکی ڕاستەوخۆ لەگەڵ ئیحسان نووری پاشا ئەنجام بدات. بەڵام بەبێ ئەنجامیش مایەوە. لەسەر بنەمای ئەو ڕاپۆرتە، حکوومەتی تورکیا بڕیاری وێرانکردنی ٢٠٠ گوندی ناوچەی دۆڵی زیلانی دا. ئەمە هۆکاری یەکەم بوو کە دەوڵەتی کەمالیستی، دە کۆمەڵکوژیی لە ناوچەی دۆڵی زیلان ئەنجام دا.

تورکیا لە ٩ی ئایاری ١٩٢٨ لێبووردنی بۆ ئازادیخوازانی چیای ئاگری دەرکرد. بەڵام سولەیمان نەزیف لە خوتبەی خۆیدا گوتی: "هەر کەسێک چەکی هەبێت، پێویستە سەری ببڕدرێت." لە کۆبوونەوەی ئەنجوومەنی وەزیران بە سەرۆکایەتیی مستەفا کەماڵ (ئاتاتورک)، سەرۆکی ئەرکانی سوپای چاکماک و پشکنەری گشتیی یەکەم ئیبراهیم تالی (ئۆنگۆرن) ئامادە بوون و بڕیارنامەی یاسای ٢٩ی کانوونی دووەمی ١٩٢٩ بە ژمارە ٨٦٩٢ دەرچوو. لە مانگی حوزەیراندا جموجۆڵێکی سەربازییان بۆ شۆڕشی ئاگری دەست پێ کرد. ئەنجوومەنی وەزیران لە ٧ی ژانویەی ١٩٣٠ بڕیاری دا ئەو گوندانەی ناوچەی نێوان کۆپ و شهلی کە شەڕڤانان تێیدا دەمانەوە، پاک بکەنەوە و ئەو شوێنانە کە یارمەتیی شۆڕش دەکەن، نەهێڵن.