چرۆ هەورامی
ڕەزاو گوندێکی پلیکانی لە خوارووی کۆساڵان و بەرانبەر کوڕەمیانەیە و سەر بە شاری سەوڵاوایە کە لە 80 کیلۆمەتریی ڕۆژئاوای شاری سنە هەڵکەوتووە.
مێژووناسان لەسەر هەڵکەوتەی گوندی "ڕەزاو" نووسیویانە نزیک بە ٤٠٠ ساڵ لەمەوپێش ئەم گوندە لەسەر تەپۆڵکەیەک ڕووبەڕووی گوندی "کەڕاوا" بووە و ئێستا بەو شوێنە دەڵێن "قەڵا هیژێ". دواتر بە هۆی ناخۆشبوونی ئەو شوێنە و هێرشی خان و دەسەڵاتدارانی گوند و ناوچەکانی دیکە، خەڵکی ڕەزاو لەوێ نەماون و هاتوونەتە ئەم شوێنەی ئێستاکە لێی نیشتەجێن.
کاتێک خەڵکەکە بە دوای شوێنێکی گونجاودا دەگەڕێن کە ئەمنیەتیان هەبێت، ئەو شوێنەی ئێستا دەدۆزنەوە کە چاو لێ ئەکەن ئاوێکی لێیە، مامۆستای ڕەزاوییەکان دەچێت و بڕێک دەستکاریی ئەو شوێنە ئەکات و دەبێتە کانی کە ئێستاکەش هەر ئەو کانیاوە ئاوی لێ هەڵدەقوڵێ. هەر لەو کاتەدا ناوی کانییەکەیان نا "هانە مەڵا"، ڕەزاوییەکان ئەم شوێنەیان پێ گونجاو بوو و هەر لەوێ ماڵیان دروست کرد و کۆچیان کرد بۆ گوندی نوێ.
هەورامان لە سەردەمی "عەلی مەردان سوڵتان و تاهیر سوڵتان" دابەش نەکراوە و لەو کاتەدا لە بواری سیاسی و ئابووری سەربەخۆ بووە بەڵام بەداخەوە نەیاران نەیانهێشت ئەم سەربەخۆییە زۆر بخایەنێت بە تایبەت لە کاتی دەسەڵاتی قاجارەکاندا هەوڵیان داوە هەورامان ئەو یەکپارچەیی و یەکڕیزییەی خۆی لە دەست بدات. فەرهادمیرزای مامی ناسرئەدین شا لە ساڵی ١٢٨٦ی کۆچی هێرش دەکاتە سەر شاری سنە و دواتر سەر هەورامان. دوای ئەو هێرشە هەورامان سەربەخۆیی و یەکپارچەییی خۆی لە دەست دەدات و دەبێتە چوار بەش (هەورامانی تەخت، هەورامانی لهۆن، هەورامانی دزڵی و هەورامانی ڕەزاو) هەر کام لەم بەشانە حاکمی خۆی هەبووە و بەداخەوە هەر لەو کاتیشدا لە نێوان حاکمانی ئەم چوار بەشەدا ناکۆکی و کێشە بووە.
هەورامانی ڕەزاو لە سلێن و بڵبەر و ژیوار تا ئەگاتە ژاوەرۆ و گاوەرۆ و هەروەها کامیاران پێک هاتبوو.
ڕەزاو پایتەختی سوڵتان و حاکمەکانی هەورامان بووە و بۆ پاراستنی ئەم پایتەختە سپایەکیان پێک هێناوە کە زۆربەی خەڵکی گوندی ڕەزاو لە ناو ئەو سپایەدا بوون.
قەبرستانێک لە ڕەزاو هەیە کە گۆڕی خان و سوڵتانەکان، قێخاکان (کوێخاکان) و شاعیران لەم گۆڕستانەدایە و بە پێی نووسینی کێلی قەبرەکان، مێژووەکەی دەگەڕێننەوە بۆ ٢٥٠ساڵ لەوە پێش.
ئاخرین سوڵتانی گوندی ڕەزاو "مزەفەر خان" کوڕی "حسێن خان" بوو کە لەم ساڵانەی دواییدا کۆچی دوایی کرد.
بە هۆی ئەوەی ڕەزاو شوێنی خان و سوڵتانەکان بووە، زۆربەی خەڵکەکەی سەرقاڵی کاری سەربازی بوون و پاسەوانیی گوند و خانەکانیان کردووە. دانیشتوانی ئەم گوندە ژیانیان لە چاو خەڵکی گوندەکانی دیکە و خەڵکی ئاسایی باشتر بووە و هەروەها زەوییە کشتوکاڵییەکانیان بۆ چاندنی دانەوێڵە بەکار هێناوە بەڵام لەم ساڵانەی دواییدا ڕەزاوییەکان زەوییەکانیان کردە باخ و ئێستا باخێکی زۆریان دروست کردووە.
گوندەکانی ڕەزاو و کەڕاوا دەکەونە سەر ڕێگەی سنە و مەریوان و بۆیە خەڵکێکی زۆر بەم ڕێگایەدا هاتوچۆ دەکەن. خەڵکی ئەم دوو گوندە ئەمەیان بە دەرفەتێکی باش زانیوە تاوەکوو بەرهەمی باخەکانیان لەسەر ڕێگاکە بفرۆشن و لە وەرزەکانی بەهار و هاویندا باخداران بەرهەمەکانیان دێننە سەر ڕیگا و دەیانفرۆشن.
ڕەزاو بە بۆنەی هەڵکەوتە جۆگرافیاییەکەی و لەباربوونی شوێنەکەی هەتا ئێستا چەندین پرۆژەی کشتوکاڵی و کێڵگەی پەلەوەری (بە تایبەت کێڵگەی مریشک)ی لێ دروست کراوە. ئەم پرۆژانە بوونەتە سەرچاوەی داهاتێکی باش بۆ ڕەزاوییەکان و خەڵکی گوند و شارەکانی دەوروبەر لەوانە مەریوان و سەوڵاوا.
