هانی موڕتەزا

جوگرافیای مرۆیی، لە ئادەمیزاد و کۆمەڵە ئادەمیزادەکانی سەر ڕووی زەوین دەکۆڵێتەوە، کە چۆن پەیدابوون و بڵاوبوونەتەوە چۆن نیشتەجێ بوون و ئارامیان گرتووە؛ چالاکیی ئابوورییان چییە و ئەم چالاکییەیان چۆن لە گەڵ ژینگەی سرووشتی وەکوو ئاو و هەوا و بەرزی و نزمیی زەویدا خۆی گونجاندووە.

جوگرافیای مرۆیی مەیدانێکی زۆر بەربڵاوە و بریتییە لە مەودایەکی جیاواز و جۆراوجۆر لە ژێربەش و دیسیپلینەکان.

گەشەی سروشتیی دانیشتوان

١- لەدایکبوون

٢- مردن

بەهۆی کۆمەڵێ هۆکاری وەک، زۆرینەی خانمان لە ماڵدا منداڵیان بووە، کوژرانی ژمارەیەکی زۆر خەڵک بەهۆی شەڕ و ماڵوێرانی، نەبوونی ئامار و داتای زاوزێ و مەرگ لە گوندە دوورە دەستەکان و شاردنەوەی ئامارە ڕاستەقینەکان لە لایەن ئەو دەوڵەتانەی کوردستانیان داگیر کردووە و چەند هۆکاری دیکەش، ئامار و داتای ورد دەربارەی لەدایکبوون و مردن لە کوردستانی گەورەدا لەبەر دەست نییە.

بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا ڕێژەی لەدایکبوون و مردن لە کوردستانی گەورە لە ساڵی 1985 دا بەم شێوەیە خەمڵێندراوە.

لەدایکبوون

کوردستانی گەورە  0.48%

تورکیا 0.28%

ئێران 0.42%

عێراق 0.43%

سوریا 0.44%

پاراستنی ڕێژەی لەدایکبوون لە کوردستاندا بۆ چەند هۆیەکی ئابووری و کۆمەڵایەتی و ڕامیاری دەگەڕێتەوە.

١- ژنهێنان لە تەمەنێکی زوودا.

٢- مسۆگەر کردنی پاشەڕۆژ.

٣- هۆکاری ئایینی.

٤- بەرزیی ڕێژەی زاوزێ لە ڕەگەزی مێینەدا.

٥- ڕێکخستنی خێزان.

مردن

ڕێژەی مردن لە کوردستانی گەورە لە ساڵی 1985 گەیشتوەتە 027% ئەم ڕێژەیەش بە بەراورد بە وڵاتانی دراوسێ زۆرە. ئەمەش دەگەڕێتەوە بۆ ئەم هۆکارانە:

١- جەنگ.

٢- مردنی بایۆلۆژی.

٣- ئەنفال و کیمیاباران.

٤- جۆری خواردن.

٥- بەرزی ڕێژەی مردنی منداڵی ساوا.

پێکهاتەی نەتەوەییی نشتەجێی کوردستان

نەتەوەکانی  کورد، تورک، عەرەب، ئاسووری، کلدان، سریانی،  ئەرمەن، تورکمان و  فارس لە کوردستانی گەورە دەژین..

هۆکاری بوونی نەتەوەی تر لە کوردستانی گەورە دەگەڕێتەوە بۆ:

١- هەڵکەوتەی شوێنی جوگرافیی کوردستانی گەورە.

٢- هەوڵدان بۆ لەناوبردنی کورد و کەم کردنەوەی نەتەوەی کورد.

٣- پەنابردن لەلایەن زۆرینەی ئەم نەتەوانە بۆ ناوچەکانی کوردستان.

٤- داگیرکەری.

لەگەڵ ئەوەشدا لە ساڵی 1985 ڕێژەی کورد لە شارە کوردییەکان لە هەموو نەتەوەکانی دی زیاتر بووە کە بە گشتی لە ئاستی کوردستانی گەورەدا  69% ی دانیشتووان کورد بوون و لە شارە گەورەکانیش ئەم ڕێژەیە زۆر زیاتر بووە. وەک:

١- سلێمانی 94%

٢- کرماشان 83%

٣- وان 71%

٤- هەولێر 86%

٥- دیاربەکر 71%

پێکهاتەی ئایینی

١- ئایینی زەردەشت: چەندین سەدە پێش زایین هاتووە و بە کۆنترین ئایین لە کوردستاندا دادەنرێت. زەردەشت ژیانی ئایینی لە ٣٠ ساڵی تەمەنیەوە دەست پێ دەکات.

٢- ئایننی یەهوودی: ژمارەیەکی زۆر لە نەتەوەی جوو کە پەیڕەوی ئایینی یەهوودین هەر لە درێرزەمانەوە لە کوردستان ژیاون. بەشێکی زۆر لەم جووانە لە سەدەی ڕابردوودا بەرەو ئیسرائیل یا وڵاتانی ئەورووپا و ئەمریکا کۆچیان کردووە.

٣- ئایینی مەسیحی: ئەم ئایینە لە کوردستان زۆر بڵاو بووەتەوە و هەر لە پارێزگای دهۆکەوە تا دەشتی نەینەوا و دەشتی هەولێر و شەقڵاوە و کۆیە و تا دەگاتە کەرکووک و سلێمانی، هاووڵاتیانی مەسیحی کە سەر بە نەتەوەکانی کلدانی و ئاشووری و سریانین و بە ئایینیش سەر بە لقی ئەرسۆدۆکسی ئایینی مەسیحین، نشتەجێن.

٤- ئایینی ئیسلام هاتنی ئەم ئاینە دەگەڕێتەوە بۆ ٦٣٧ ز و زۆربەی دانیشتووانی کوردستانی گەورە پەیڕەوی ئەم ئایینەن کە لە دوو لقی سەرەکیی مەزهەبی شیعە پێک دێن. هەر کام لەم دوو مەزهەبەش بەسەر چەند لقی دیکەدا دابەش بوون. سوننەکانی کوردستان زۆربەیان سەر بە  لقی شافیعین و شیعەکانیش زۆرینەیان شیعەی دوازدە ئیمامین.

٥- ئایینی ئێزیدی: پەیڕەوانی ئەم ئایینە لە ڕووی نەتەوەوە کوردن و  لە باشوور و باکوور و ڕۆژئاوای کوردستانی گەورە و بەشیکیشیان لە ئەرمینیا و کۆمارەکانی یەکێتیی سۆڤیەتی کۆن دەژین.

٦- ئایینی یارسان: ئایینێکی تەواو کوردییە و دەگەڕێتەوە سەر ئایینە دێرینەکانی کوردستان. لە سەدەی سێزدەی زایینیدا لەسەر دەستی سوڵتان سەهاک نوێ کراوەتەوە. زۆربەی باوەڕمەندانی ئەم ئایینە کە ژمارەیان دەگاتە زیاتر لە دوو ملیۆن کەن لە ڕۆژهەڵاتی کوردستان و بە تایبەت لە پارێزگای کرماشان دەژین. کاکەییەکانی باشووری کوردستانیش لە ڕووی ئایینییەوە لەگەڵ یارسانەکان بە یەک ئایین دێنە ئەژمار.

هۆی چڕیی کۆبوونەوەی دانیشتوان لە کوردستانی گەورە چین ؟

١- شوێنی جوگرافی و ستراتیجیی کوردستانی گەورە.

٢- هەبوونی دەرامەتی سروشتی و کانزا و پیشەسازی.

٣- کۆبوونەوەی خەڵک بە هۆکارە ڕامیارییەکان.

٤- دانانی بنکەو بارەگای سەربازی.

شارنشینی و گوند نشینی

ژمارەی دانیشتووانی شارەکان لە نیوسەدەی ڕابردوو بە ڕێژەیەکی زۆر زیادی کردووە. ئەمەش دەگەرێتەوە بۆ:

١- کۆچی بەردەوامی گوندنشینان بۆ شارەکان، بەهۆی هەبوونی کار و چالاکی لە شارەکان و خزمەتگوزاری.

٢- پاراستنی ئاستی بەرزی زیاد بوونی سروشتی.

٣- هاتنی کەسانی بێگانە بۆ نێو شارەکانی کوردستانی گەورە.

٤- گۆڕینی هەندێ لە کۆبوونەوە فراوانەکانی دانیشتوان لە گوندەوە بۆ شار.

چالاکیی کشتوکاڵ لە کوردستانی گەورە

خاکێکی فراوان لە کوردستانی گەورەدا هەیە کە لە ڕووی کشتوکاڵییەوە شیاوە  و ڕووبەرەکەی دەگاتە ٢١٤ ملیۆن و ٤٠٠ هەزار دۆنم (53 ملیۆن و 600 هەزار هێکتار)ە. واتا لە ٣٦٪ خاکی کوردستانی گەورە دەگرێتەوە کە بۆ چاندن و بەروبوومی کشتوکاڵی دەست دەدەن.

جۆرەکانی بەروبومی کشتوکاڵی لە کوردستانی گەورە

١- بەروبومی کێڵگەیی.

٢- بەروبوومی میوە.

٣- بەروبوومی سەوزە.

٤- ڕووەکی ئالیک.

چالاکیی ئابووریی کوردستانی گەورە

 چالاکیەکان خۆی لە لایەنی پیشەسازی و گەشتوگازار و کشتوکاڵ و ڕێگاوبان و چەندین لایەنی دیکە دەبینێتەوە کە بنەمای سەرەکی داهاتی نەتەوەیی و چالاکیی ئابووریی کوردستانی گەورە ڕوون دەکەنەوە.