- هیرا سارووخانی
پاریزگای ئیلام لە ڕۆژهەڵات کوردستان ها لە دڵ زاگرۆس ناوەندی و ئەی تایبەتمەندییە بایس بۊە کە فرەیگ لە گوونەیل گیایی تایبەت و سەیر لە ئەی ناوچەی کوردستانە ڕەوز بکەن؛ کارناسەیل وتنە کە ١٠٠٠ گوونەی گیایی و نزیک وە ١٥٠ دار و چروو لە پارێزگای ئیلام هەس کە بێگومان لە بوار سەرچاوەیل دەگمەن سرووشتی لە کوردستان بێوێنەس و لە بوار زانستییشەو تایبەتە. فرەیگ لە کارناسەیل باوەڕ دێرن کە نزیک وە ٨٠٪ گوونەیل گیایی ئێران هانە پاریزگای ئیلام و لەو بوارەو تایبەت‌ترین پارێزگای کوردستانە.
یەکێگ لەی گیایلە دار سەوڵە. کۆمەڵێگ دار سەوڵ لە پارێزگای ئیلام هەن کە یەکێگ لە تایبەمەندییەیل ئەی پارێزگا و کوردستانن و وە «سەوڵسان باستانی بان‌سەول» ناسیانە. لە ٦٠ کیلوومتری باکوور ڕۆژئاوای شار ئیلام و لە دڵ کۊەسانەیل شارۆچکەی «چەوار»، ئاواییەگ هەس وە ناو «بان‌سەوڵ» کە سەوڵسانێگ تایبەت لە خوەی جی داگە. سەوڵسانێگ کە ٢٢ دار سەوڵ قەدیمی لە گوونەی دارەیل سەوڵ زەڕبین (Mediterranean cypress) دێرێگ.
کارناسەیل زاکۆی تێران و سازمان جەنگەڵبانی ئێران لە توێژینەوەیل خوەیان وتنە کە مێژوو و تەمەن ئەی ٢٢ دارە ها ماوێن ٢٢٠٠ تا ٣٣٠٠ ساڵ. ئەی سەوڵەیلە وە بوون تەمەن فرە و شێوەی تایبەتێیان لە لایەن سازمان میراتەیل فەرهەنگی ئێرانەوە لە ساڵ ٢٠١١ جوور یەکێگ لە میراتەیل سرووشتی و نەتەوەیی ئێران توومار کریانە.
ئاوایی بان‌سەوڵ سەر وە شارۆچکەی چەوار پارێزگای ئیلام لە ڕۆژهەڵات کوردستان کە ناوێ لە ئەی سەوڵسانە گیریاگە، و بان‌سەوڵ وە مانای بانە یا دەیشتەیگە کە سەوڵ لە تێ ڕەوز کردگە، وە بوون سەوڵسان باستانی ٣٣٠٠ ساڵەوەو ناسریاگە؛ شارۆچکەی چەوار لە باکوور تا ڕۆژهەڵات وەل شارۆچکەی «ئەیوان»، لە باکوور ڕۆژئاوا وەل شارۆچکەی «گیەڵان» سەر وە پارێزگای کرماشان، لە باشوور ڕۆژئاوای وەل عەراق، لە باشوورەو وەل شارۆچکەی «مێهران» و لە باشوور ڕۆژهەڵاتەو وەل شارۆچکەی ئیلام هاوساس.
دەڤەر مێژوویی-سرووشتی بان سەوڵ هەڵگر ٢٢ دار بەرز سەوڵە کە ها لە بەرزاییێگ وە دیار ئاوایی بان‌سەوڵەو. ئەی دەڤەرە لە باشوورەو ٥٠ متر و لە ڕۆژئاواوە ٧٠ متر لە زەمینەو بەرزە. بەرزایی ئەی سەوڵەیە ها ماوێن ١٥ تا ٢٥ متر و تا ٢٥ متریش ڕیشە دەواننە؛ یانێ وە ڕیشەوە ئەی دارەیلە نزیک وە ٥٠ متر لە بان و ژێر زەمین دریژن و یە یەکێگ لە تایبەتمەندیەیل ئەی دارەیلەسە کە بێگومان لە کوردستان بێوێنەس. قوڕاتەی ئەی دارەیلیشە تا ٧،٥ متر چووگ.
لە بان بڕێگ لە دارەیل ئەی سەوڵسانە شوون ئاگر، تێشگ و بڕین هەس کە نیشان دەیگ لە لایەن دەوڵەتەو وڵ کریاگە و تەقریبەن بێخاونە. وە بوون سەیلاوەیل و وارانەیل ساڵەیل ویەردە و فەرسایش خەڕگ ئەی دەڤەرە ڕیشگ دارەیل کەفتەسەو دەیشت و لەی چەن ساڵ وێەردەیشە چەن گلە لە ئەی دارەیلە وشک کردنە.
لە دەور و وەر ئەی دارەیلە و لە ناو سەوڵسان هیچ سوفاڵ یا کۊزەیگ پەیا نەۊە، ئەی سەوڵسانە ها لە مەسیر یەکێگ لە ڕییەیل هەوڵ کووچ مێژوویی وە ناو «خێڵەڕێ» کە کۊەسانەیل ئەی ناوچە وە ناوچەیل ڕۆژئاوایی زاگرۆس پەیوەند داگە. وەی بوونەو بۊن دارەیل چەن هزارساڵە لەی مەسیرە نیشان دەیگ کە ئەی ناوچە یەکێگ لە ناوچەیل تایبەت و موهم ڕۆژهەڵات ناوەڕاس بۊە.
جیا لەی دارەیل سەوڵە دارەیل زەیتوون قەدیمیێگ هەم لە بان سەوڵ هەس کە نیشان دەیگ ئەی ئاوایی و ناوچە لە بوار سرووشتییەو تایبەتە. لە پارێزگای ئیلام نزیک وە ١٠ گوونەی تایبەت گیایی وە ئەرزش زانستی و ژنتیکی فرەیگەو هەس، جوور دارەیل سەوڵ، ئەرغەوان، سماق، هەمروو وەحشی، بایەم کۊە، و... کە لە ئێران فرە کەم لە لییان پەیا بووگ و تایبەت وە ئیلامن. پاریزگای ئیلام و وە تایبەت سەوڵسان بان سەوڵ یەکێگ لە تایبەتمەندییەیل سرووشتی و مێژوویی و گەشتیاری کوردستانە.
………………………………………………..
بان‌سەوڵ؛ سەوڵستانی مێژوویی ٣٣٠٠ لە ئیلام
پارێزگای ئیلام لە ڕۆژهەڵاتی کوردستان لە دڵی زاگرۆسی ناوەندیدایە و بە بۆنەی ئەم تایبەتمەندییەوە زۆرینەی جۆرەکانی گیای تایبەت و سەیر لەم ناوچەی کوردستانەدا گەشەیان کردووە. سروشتناسەکان لەو بڕوایەدان نزیک بە ١٠٠٠ جۆرە گیا و نزیکەی ١٥٠ جۆر دار لە پارێزگای ئیلامدا ڕواوە کە بێگومان لە بواری سەرچاوە دەگمەنە سروشتییەکانەوە لە کوردستان بێوێنەیە و لە بواری زانستییشەوە تایبەتمەندییەکی گرنگە. زۆرێک لە شارەزایان باوەڕیان وایە کە نزیک بە ٨٠ لە سەدی جۆرەکانی گیای ئێران لە پارێزگای ئیلامدا هەیە و لەم بوارەدا ئەم پارێزگایەی کوردستان زۆر تایبەتە.
یەکێک لەم جۆرە گیایانە داری سەوڵە؛ کۆمەڵێک داری سەوڵ لە پارێزگای ئیلامدا هەیە کە بە «سەوڵستانی مێژووییی بان‌سەوڵ» ناسراوە. لە ٦٠ کیلۆمەتریی باکووری ڕۆژئاوای شاری ئیلام و لە دڵی شاخەکانی سەر بە شارۆچکەی «چەوار»، گوندێکی تایبەت بە نێوی «بان‌سەوڵ» هەیە کە جێگەی سەوڵستانێکی مێژوویییە. سەوڵستانێک کە ٢٢ داری سەوڵی مێژوویی بە خۆیەوە دەبینێت و بە نێوی داری سەوڵی زەڕبین (Mediterranean cypress) ناسراون.
لە ئاکامی توێژینەوەکانی پسپۆڕانی سرووشتناسی زانکۆی تاران و دامودەزگای جەنگەڵپاریزیی ئێران، دەرکەوتووە کە مێژوو و تەمەنی ئەم ٢٢ دارە دەگەڕێتەوە بۆ ٢٢٠٠ هەتا ٣٣٠٠ ساڵ لەمەوپێش. لە ساڵی ٢٠١١دا و بە بۆنەی تەمەنی زۆر و شێوەی تایبەتی ئەم دارە سەوڵانەوە، لە لایەن دامودەزگای میراتە کەلتوورییەکانی ئێرانەوە ئەم دارانە وەکوو میراتی سروشتی و نەتەوەییی لە وڵاتی ئێران تۆمار کراون.
نێوی گوندی بان‌سەوڵ لەم سەوڵستانە گیراوە، بان‌سەوڵ بە واتای سەربان و یان دەشتێکە کە سەوڵی لێ ڕوواوە. ئەم گوندە بە هۆی ئەم سەوڵستانەوە زۆر ناسراوە؛ شارۆچکەی چەوار لە باکوورەوە هەتا ڕۆژهەڵات لەگەڵ شارۆچکەی «ئەیوان»، لە باکووری ڕۆژائاواوە لەگەڵ شارۆچکەی «گیەڵان»ی سەر بە پارێزگای کرماشان، لە باشووری ڕۆژئاوایەوە لەگەڵ عێراق، لە باشوورەوە لەگەڵ شارۆچکەی «مێهران» و لە باشووری ڕۆژهەڵاتەوە لەگەڵ شارۆچکەی ئیلام جیرانەتیی هەیە.
دەڤەری مێژوویی-سرووشتیی بان‌سەوڵ، هەڵگری ٢٢ داری بەرزی سەوڵە کە لە بەرزایییەکی سەر گوندەکەدا جێگر بوون. ئەم دەڤەرە لە باشوورەوە ٥٠ مەتر و لە ڕۆژئاواوە ٧٠ مەتر بەرزایی هەیە. بەرزایی سەوڵەکانی ئەم سەوڵستانە لە نێوان ١٥ هەتا ٢٥ مەترە و هەتا ٢٥ مەتریش بنجیان داکوتاوە؛ واتە بە بنجەکەیانەوە ئەم دارانە نزیکەی ٥٠ مەتر درێژایییان هەیە لە ژێر و سەر زەوی، و ئەم تایبەتمەندییە بێگومان لە کوردستان زۆر دەگمەنە؛ ئەستوورایی دارەکان هەتا ٧،٥ متریش دەڕوات.
لە سەر هەندێک لە دارەکانی ئەم سەوڵستانە شوێنی ئاگردانەوە و بڕین بە جێ ماوە کە نیشان دەدات ئەم میراتە سرووشتییە لە لایەن دەوڵەوتەوە کەمتەرخەمیی لەسەر دەکرێت و بێخاوەن داکەوتووە. بە بۆنەی لافاو و بارانەکانی ساڵانی ڕابردوودا خاکی ئەم سەوڵستانە سست بووە و داشۆراوە و و بنج و ڕیشەی دارەکان دەرکەوتووە، لە چەند ساڵی ڕابردوودا چەند دارێک لەم سەوڵستانە وشک بوون.
لە دەوروبەر یان لە نێوی ئەم سەوڵستانە هیچ ئاسەوارێکی دەستکرد وەکوو گۆزە و سفاڵ نەدۆزراوەتەوە. ئەم سەوڵستانە لە ڕێگەی یەکێک لە ڕێگە سەرەکییەکانی کۆچە مێژوویییەکانی ئەم ناوچەیەدایە کە نێوی «خێڵەڕێ»یە. خیلەڕێ شاخەکانی ئەم ناوچەیەی بە ناوچەکانی ڕۆژئاوای زاگرۆسی ناوەندییەوە بەستووەتەوە. هەبوونی ئەم دارە چەند هەزار ساڵانە لەم ڕێگەیەدا نیشان دەدات کە ئەم ناوچەیە یەکێک لە ناوچە هەرە گرنگەکانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و زاگرۆس بووە.
بێجگە لەم دارە سەوڵانە، کۆمەڵێک داری زەیتوونی کۆن و بەتەمەنیش لە بان سەوڵ هەیە کە تایبەتمەندیی سرووشتیی ئەم ناوچەیە دەسەلمێنێت. لە پارێزگای ئیلامدا نزیک بە ١٠ جۆرەی تایبەتی گیایی هەیە کە بایەخێکی زانستی و ژێنێتیکییان هەیە و تایبەت بە ئیلامن و لە ناوچەکانی دیکەی ئێراندا بوونیان نییە، وەکوو دارە سەوڵەکان، ئەرخەوان، سماق، هەرمیێ کێوی، بایەمی کێوی و... . پارێزگای ئیلام و بەتایبەت سەوڵستانی بان‌سەوڵ لە شوێنە تایبەتە سرووشتیی، میژوویی و گەشتیارییەکانی کوردستانە.
