-هیرا سارووخانی
ئشکەفت «دو ئشکەفت» لە باکوور شار کرماشان ڕۆژهەڵات کوردستان ها لە پامان کۊەی «مەیولە» نزیک وە تاقوەسان کە کۊەنەترین ماڵ و ماوای ئایەمەیل ئەوەڵییە لە کرماشان و لە ڕۆژهەڵات کوردستان بۊە. کۆڵینەوەیل شوێنەوارناسی نیشان دانە کە ئەی ئشکەفتە لە سەردەم پالێئۆلیتیک ناوین (یانێ لە ماوێن ١٢٠ تا ٤٠ هزار ساڵ وەرجە ئلان) ماوای ئایەمەیل نئاندرتاڵ بۊە.
«دو ئشکەفت» وە مانای دو گلە ئشکەفتە کە لە شان یەک لە پامان لا خوار کۊەی مەیولەی کرماشان جی گردنە. ئەی ئشکەفتەیلە هان لە بڵێنی ١٦٠٠ متر لە هناز ئاو دەریاوە، بەرزاییان لە هناز دەیشتەی پارک کۊەسان تاقوەسانیشەو نزیک وە ٣٠٠ مترە. ئڕا یەکەمین جار لە ساڵ ١٩٩٩ دو شوێنەوارناس کرماشانی وە ناوەیل فرەیدوون بیگلەری و سامان حەیدەری لە بان ئەی دو ئشکەفتە توێژینەوە کردن. لەیوا کە ئەی پسپۆڕەیلە وتنە ئەی دو ئشکەفتە لە سەردەم پالێئۆلیتیک ناوین ماوای ئایمەیل ڕاوچی بۊە؛ هە لەیوا وتنە کە یەکێگ لە ئەی دو ئشکەفتە یانی ئشکەفت لای ڕۆژهەڵات، لە سەردەم پالێئۆلیتیک ناوین ماوای فەسڵی و کاتی خێڵ ڕاوچی ئەی ناوچە لە کوردستان بۊە.
ئەی ئشکەفتە کە گەورییەیل تاریخی فرەیگ لەتێ پەیا بۊە ها لە دەڤەر ٤٠٠ مترمرەبەیگ، لە بن ئەی ئشکەفتە داڵان باریکێگ هەس کە وەرەو ناو کۊە چگە. تەنیا داڵان ئەی ئشکەفتە نزیک وە ٢٣ متر دریژ و ١٥ متر پیەنە. لە دەرانەی ئەی ئشکەفتە تیکەیل سقان ئاژەڵەیل، زخاڵ‌سەنگ و ئەبزارەیل کوچگین فرەیگ پەیا بۊە. کەرەستەیل و ئەبزارەیلێگ کە لەی ئشکەفتەیلە پەیا بۊنە هن سەردەم سەنعەت مۆستری لە زاگرۆسن، یانێ سەنعەت درس‌کردن ئەبزارەیل کوچگین وە کوچگەیلێگ جوور بازاڵت و چەخماخ ؛ کە لە ماوێن ٢٥٠ تا ٤٠ هزار ساڵ وەرجە ئلان لە زاگرۆس باو بۊە.
کارناسەیل وتنە کە ئەی ئشکەفتە جی ئایەمەیل ڕاوچیێ بۊە کە لە ئەی ناوچە ژیانە. کیەنی ئاوەیل هەمیشەگی لە لای ئەی ئشکەفتە، دیمەنێگ کە دو ئشکەفت دێرێگ و گشت دەیشتە وە پێیەو دیارە، دەسڕەسی وە کۊەیل باندەس و... بۊەسە مدوو یە ک ئەی خێڵەیل ڕاوچییە کە وە ئەگەر فرەو نئاندرتاڵەیل بۊنە، لە دو ئشکەفت ماوا بگرن. ئەبزارەیلێگ کە پەیا بۊنە نیشان دەن کە ئەی ئایەمەیلە وە سەنگ چەخماخ فرە دەسڕەسی داشتنە و فرە لێی گیر هاوردنە.
جیا لە دو ئشکەفت، ئاسەوارەیل ماواگرتن ئایەمەیل سەردەم پالێئۆلیتیک لە کرماشان هەم هەس و لە چەن جی تر هەم ئاسەوارەیل فرەیگ پەیا بۊە. توێژینەوەیل لە بان ئەی ئاسەوارەیل کرماشانە نیشان دانە کە نیشتەجییەیل ئەی ئشکەفتەیلە ڕاوچی و نەچیرەوان بۊنە و فرەتر بزن و کەڵ و ئەسب کوشتنە و خواردنە.
دو ئشکەفت یەکێگ لە میراتەیل سرووشتی کوردستانە کە لە ساڵ ٢٠٠٠ لە لایەن دەوڵەت ئێرانەو وە ناو ئشکەفت «دو ئشکەفت» جوور یەکێگ لە ئاسەوارەیل نەتەوەیی توومار کریاس. وەلێ ئەی ئشکەفتە بێخاون و بێناز داکەفتگە و ئەی سەرمایەی نەتەوەیی کوردستانە دێرێ وەرەو خراوبۊن چووگ.
..............................................
دوو ئەشكەوت؛ کۆنترین زێدی نێئاندرتاڵەکان لە ڕۆژهەڵاتی کوردستان
-هیرا سارووخانی
ئەشکەوتی دو ئشکەفت یان «دوو ئەشکەوت» لە باکووری شاری کرماشانی ڕۆژهەڵاتی کوردستان و لە داوێنی کێوی «مەیولە» لە نزیکی تاقوەساندایە. ئەم ئەشكەوتە کۆنترین جێگە و ماڵی یەکەم مرۆڤەکان لە کرماشان و بە ئەگەری زۆرەوە ڕۆژهەڵاتی کوردستان بووە. لە ئەنجامی لێکۆڵینەوە شوێنەوارناسییەکاندا وتراوە مێژووی ئەم ئەشکەوتە دەگەڕێتەوە بۆ سەردەمی پالێئۆلیتیکی ناوین (واتە لە نێوان ١٢٠ تا ٤٠ هزار ساڵ لەمەوپێش) کە لەو سەردەمەدا نێئاندرتاڵەکان دانیشتووی ئەم ناوچەیەی کوردستانە بوونە.
دوو ئەشکەوت بە واتای دوو دانە ئەشکەوتە کە لە پاڵدەستی یەکتردا و لە باشووری شاخی مەیولەی کرماشاندا جێگر بوونە. بەرزاییی ئەم دوو ئەشكەوتە لە ئاستی دەریاکاندا ١٦٠٠ مەتر و لە ئاستی دەشتی پارکی کوێستانی تاقوەساندا نزیک بە ٣٠٠ مەترە. بۆ یەکەم جار لە ساڵی ١٩٩٩دا دوو شوێنەوارناسی کرماشانی بە نێوی فەرەیدوونی بیگلەری و سامانی حەیدەری لە سەر ئەم دوو ئەشکەوتە لێکۆڵینەوە و توێژینەوەیان کردووە. بەو جۆرە کە ئەم دوو پسپۆڕە باسی لێ دەکەن ئەم دوو ئەشکەوتە لە سەردەمی پالێئۆلیتیکی ناویندا جێگەی بەشەرە ڕاوچییەکان بووە؛ هەروەها باس لەمەش کراوە کە یەکێک لەم ئەشکەوتانە، واتە ئەشکەوتی لای ڕۆژهەڵات، لەو سەردەمەدا ماوای وەرزی و کاتیی خێڵە ڕاوچییەکانی ئەم ناوچەیەی کوردستان بووە.
ڕووبەری ئەم ئەشکەوتە هەتا ٤٠٠ مەتری چارگۆشە دەڕوات و کۆمەڵێک ئاسەواری مێژوویی لەم دەڤەرەدا دۆزراوەتەوە. ناوەوەی ئەم ئەشكەوتە داڵانێکی گەورەی هەیە کە ٢٣ لە ١٥ مەتر دەبێت. لە دەرکەی ئەم ئەشکەوتەدا ئێسک و پرووسکی ئاژەڵ، بەرکەمرە و کۆمەڵێک کەرەستەی بەردین دۆزراونەتەوە. مێژووی کەرەستە بەردینەکانی دوو ئەشکەوت هەڵدەگەڕێتەوە بۆ سەردەمی سەنعەتی مۆستری لە زاگرۆس، واتە سەنعەتی چێ‌کردنی کەرەستە بەردینەکان بە بەردگەلێک وەکوو بازاڵت و چەخماخە ؛ کە لە نێوان ٢٥٠ هەتا ٤٠ هەزار ساڵ لەمەوپێش لە زاگرۆس باو بووە.
پسپۆڕان دەڵێن ئەم ئەشکەوتە زێد و ماوای ئەو بەشەرە ڕاوچی و نێچیرڤانانەی بووە کە لەم ناوچەیەی زاگرۆسدا ژیاون. کانیی ئاوی چواروەرز لە پاڵ دەستی ئەشکەوت، دیمەنی ئەم ئەشکەوتە و زاڵبوونی بەسەر دەشتەکەدا، ڕێگە و بانی کێوە باڵادەستەکان بوون و... هۆکارگەلێک بوونە کە ئەم ئەشكەوتە ببێت بە جێگەیەکی باش بۆ نیشتەجێبوونی نێئاندرتاڵەکانی ئەو سەردەمە. کەرەستە بەردینەکان نیشان دەدەن ئەم مرۆڤانە زۆرتر لە بەردی چەخماخە کەڵکیان وەرگرتووە و وادیارە دەستیان بە کانگاکەی ڕاگەیشتووە و زۆریان کەڵک لێ وەرگرتووە.
ئاسەوارەکانی حاوانەوەی یەکەمین بەشەرەکانی سەردەمی پالێئۆلیتیک لە کرماشان بەس تایبەت بە دووئەشکەوت نییە و لە چەند ئەشكەوتی دیکەی کرماشاندا ئاسەوارەیلێک دۆزراونەتەوە. بە پێی ئەو توێژینەوانە کە لەسەر ئەم ئاسەوارانەی کرماشاندا کراوە، سەلمێنراوە دانیشتووانی ئەم ئەشکەوتانە نێچیروانانێک بوونە کە زۆرتر بزن و کەڵ و ئەسبی وەحشییان ڕاو کردووە و خواردووە.
دوو ئەشكەوت یەکێکە لە میراتە مێژوویی و سرووشتییەکانی کوردستان کە لە ساڵی ٢٠٠٠دا لە لایەن دەوڵەتی ئێرانەوە وەکوو ئاسەوارێکی نەتەوەیی تۆمار کراوە؛ بەڵام بەداخەوە هەتا ئێستا بێناز و بێخاوەن داکەوتووە و ئەم سەرمایە نەتەوەییەی کوردستانە خەریکی خەساربوونە.
