بە جیهانی بوون و دەوڵەت-نەتەوە سازی لە وڵاتانی پاش تێکهەڵچوون
(نموونەی توێژینەوە عێڕاق)
نووسەران: عەلیڕەزا سەمیعی ئیسفەهانی - ئێمران کیانی
پوختە:
لەسەردەمی بە جیهانی بوون دا کە یەکەم نیشانەکانی ئاوابوونی پارادایمی دەوڵەت-نەتەوە وەدیار کەوتووە، دەوڵەتی عیڕاق پاش دەورانێکی زۆری ململانێ و کێشەی ناوخۆ، هاتووەتە سەر رێگای دەوڵەت نەتەوە سازییەوە. هاتنی ناوادە و درەنگی ئەو وڵاتە بۆ ناو دەوڵەت-نەتەوە سازی لە کاتێک دایە کە سێبەری جیهانی بوون بە رەوتێکی سەر سوڕهێنەر و خێراوە وەسەر هەرێمە نەریتییەکان کشاوە. هەروەها دوا بە دوای پەلوپۆ هاویشتنی رەوتی دێموکڕاتیزاسیۆن، رێژەیی بوونی شوناسەکان، لاواز بوونی ئاشتی و هێمنایەتی نێودەوڵەتی، زۆر یەک لە واتاکانی زانستی سیاسی بۆ وێنە حاکمییەت، دەوڵەت، شەرعییەت، بەشداری، هێمنایەتی و شوناس، گۆڕانێکی یەکجار زۆریان بەسەردا هاتووە. سەرەڕای ئەوەش پرسیاری سەرەکی توێژینەوەی بەردەستتان ئەوەیە کە عێراق وەک وڵاتێکی پاش شەڕ و تێکهەڵچوون لەسەردەمی بە جیهانی بووندا چۆن دەتوانێ رەوتی دەوڵەت-نەتەوەسازی خۆی ساز کاتەوە و تەواوی کا؟ گریمانەی ئەو نووسراوەیە لەسەر ئەوە دامەزراوە کە هەڵکەوتە و ئیلیتی عیڕاق لە رێگای چاکسازی و ئەندازایاری دامەزراوەکان بە شیوەیەک کەلەگەڵ پێداویستی کۆمەلگا تەبا بێ، ساز کردنی پێوەندییەکی ئاشتیانە لە نێوان دەولەت و کۆمەڵگا، بەڕێوەبردنی هەڵبژرادنی رێژەیی و خۆبەڕیوە بەری و پەرە پێدانی حکوومەتی ناوچەیی، هەوڵ بۆ یەکپارچە کردن و هاوتەریب کردنی گرووپە شەڕکەرەکان، لە رەوتی ئاشتی نەتەوەیی دا دەتوانێ ببێتە هۆی ئاشتی و هێمنایەتی درێژ ماوە و وەدەست هێنانی شەرعییەت لە کۆمەڵگادا. لەو نووسراوەیە دا حەول داروە بە دووسێوەی توێژینەوەی جۆریی و شێوە شیکاری وەسفی-شیکارانە لە دووبەش دا باساکان بخاتە روو. سەرەتا لە روانگەی خەسارناسانەوە کاریگەرییەکانی بە جیهانی بوون لەسەر رەوتی دەوڵەت نەتەوەسازی کە لە ناوخۆوە سەهەڵدەدا لە ولاتانت روو لەگەشە تاوتوێ دەکرێ، پاسان بە پێی تیۆری دێموکڕاسی پێکەوەسازان و تەوافوقی لیپهارت چواچێوەیەکی تیۆری بە دەستەوە دەدا کە رووی لە رێگایەکی کردەییە و بەو پێیە دەوڵەت نەتەوەسازی گونجاو لە عیڕاقی سەردەمی بە جیهانی بوون هەڵدەسەنگێنێ.
وشە سەرەکییەکان:
دەوڵەت-نەتەوەسازی، دێموکڕاسی پێکەوەسازان/تەوافوقی، کۆمەڵگای پاش شەڕ و تێکهەڵچوون، عێڕاق
بەرایی:
زۆربەی وڵاتانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست، لە ئەزموونی سیاسی سەرەتایی خۆیان دا، لە گەڵ کۆمەڵێک شەڕ و کێشەی ناوخۆ دەستەو ئێخە بوون. بوونی کەمینەی نەتەوەیی، دینی و رەگەزی، بە بەرژەوەندی و روانگەی جیاوازەوە لە لایەک و کۆ نەبوونەوەی بەرژەوەندییە لێکدژەکانی ئەو خەڵکانە لە لایەکی دیکەوە، زەمینەی کێشە ناوخۆییەکانی لەو وڵاتانە پێک هێناوە. لە زۆربەی ئەو وڵاتانەدا، بە هۆی پێکهاتنی دەوڵەت-نەتەوەی ناکامڵ و نەبوونی پێکهاتە مەدەنی و دامەزاروەکانی پێوەندیدار بە هەڵبژاردنی یاسایی، نەبڕینی رێگای پڕۆسەی دێموکڕاسی، کێشەکان بەربڵاوتر بوون و سەقامگیری و یەکگرتوویی ئەو وڵاتانەی خستووەتە ژێر کاریگەری خۆیەوە. لە بارودۆخێکی ئاوادا، زۆربەی ئەو وڵاتانە لە بیری دەوڵەت-نەتەوە سازی و پەرەپێدانی دێموکڕاسی دان. لە لایەکی دیکەوە بە جیهانی بوون بە خێراییەکی زیاتر لە سەردەمی پێشوەوە پەرەی ستاندووە و سنوورە نەریتییەکانی پێشووی خستوەتە ژێر کاریگەری خۆیەوە، لە دۆخێکی وادا دەوڵەتەکان وەک یاریکەرانی ئەو پانتایە لەگەڵ کێشە دەستەوئێخە بوون. تەریب لەگەڵ دەوڵەتەکان، یاریکەرانی ناودەوڵەتیش رۆڵیان گێڕاوە. دەوڵەتەکان حاکمییەتەکەیان تووشی پووکانەوە و سستی بووە و دەستەڵاتی سەرزەمینییان کەم بۆتەوە، وەفاداری و لایەنگری هاووڵاتییان بۆ دەوڵەتەکان لە کەمی داوە و واتای هێمنایەتی و سەقامگیری نەریتی گۆڕانکاری بەسەرداهاتووە.
ئەو توێژینەوەیە بە دوای وڵامدانەوەی ئەو پرسیارەوەیە کە وڵاتانی پاش شەڕ پارچە پارچە کراوی وەک عێڕاق، چۆن دەتوانن پڕۆسەی دەوڵەت-نەتەوەسازی خۆی سازکەنەوە و کامڵی کەن. هەروەها پرسیارێکی لاوەکیش ئەوەیە کە ئایا ئەو دەوڵەتانە توانایی پێکهێنانی دەوڵەت-نەتەوەیان هەیە؟ دەوڵەتێکی وا کە بتوانێ کێشەکانی خۆی چارەسەر کا و ببێتە هۆی سەقامگیری سیاسی و ئەمنییەتی. وڵاتانی پاش شەڕ و کێشە چۆن دەتوانن لە سەردەمی بە جیهانی بووندا دەوڵەت- نەتەوە ساز کەن و سەقامگیریش بن؟ هاتنی ناوادە و درەنگی ئەو وڵاتانە بۆ ناو جەغزی نەتەوەسازی چ پێش شەرت و زەروورەت گەلێکی دەوێ؟
گریمانەی ئەو نووسراوەیە بە کاریگەری وەرگرتن لە "لیپهارت" ئەوەیە کە عێڕاقی پاش شەڕ، لەو رێگایانەوە دەتوانێ بە ئامانج بگا؛ چاکسازی و ئەندازیاری دامەزراوەکان، بە شێوەیەک کە لەگەڵ ویستی کۆمەڵگا تەبا و تەریب بێ، ساز کردنی پێوەندییەکی ئاشتیانە لە نێوان دەوڵەت و کۆمەڵگا، بەڕێوەبردنی هەڵبژرادنی رێژەیی و خۆبەڕیوەبەری و پەرە پێدانی حکوومەتی ناوچەیی، هەوڵ بۆ یەکپارچە کردن و هاوتەریب کردنی گرووپە شەڕکەرەکان لە رەوتی ئاشتی نەتەوەیی دا. کۆی ئەوانە دەتوانێ ببێتە هۆی ئاشتی و هێمنایەتی درێژ ماوە و وەدەست هێنانی شەرعییەت لە کۆمەڵگادا.
ئەو وتارە لە دوو بەشدا ئەو گریمانەیە دەخاتە بەر باس و ئەزموونەوە. لەبەشی یەکەمدا کاریگەری بە جیهانی بوون لەسەر دەوڵەت-نەتەوەسازی لە وڵاتانی لە گوێن عێڕاق دەخاتە بەرباس و لەبەشی دووەمدا بە پێی تیۆری دێموکڕاسی پێکەوەژیان و تەوافوقی، بارودۆخ و زەمینەکانی پێویست بۆ دەوڵەت-نەتەوەسازی و سازکردنی ئاشتی و هێمنایەتی بەردەوام و درێژ ماوە و چۆنییەتی سەرکەوتنی دێموکڕاسی لە عێڕاق تاوتوێ دەکا.
پێشینەی توێژینەوە:
لەمەڕ بە جیهانی بوون و کێشەکانی دەوڵەت-نەتەوە سازیی لە وڵاتانی پاش شەڕ، توێژینەوەیەکی سەربەخۆ نەنووسراوە. زۆربەی توێژینەوەکان لە بواری دەوڵەت-نەتەوە سازی لە وڵاتانی جیهانی سێهەم بووە، لەو توێژینەوانەش دا کاریگەرییەکانی بە جیهانی بوون لەسەر دەوڵەت-نەتەوەسازی نەخراوەتە بەرباس. "عەلیڕەزا ئەزغەندی" و "سابیر کەرەمی" ساڵی ١٣٨٦ لە وەرزنامەی "زانستە سیاسییەکان"دا وتارێکیان بە ناوی "گەل خوازی و پێکهێنانی نیزمی سیاسی دێموکڕاتیک لە عێڕاق"دا باسی کێشەکانی گەل خوازی و دەوڵەتسازییان لە عێڕاق دا کردووە و هەروەها باسی ئەوەش کراوە کە دەوڵەتی عێراق نەیتوانیوە شوناسە جۆراوجۆرەکان لە ناو شوناسێکی نەتەوەیی دا بتوێنێتەوە و پێش بە رێژەیی بوونیان بگرێ.
"کەیهانی بەرزەگر"یش ساڵی ١٣٨٥ لە گۆڤاری "خوێندنەوەکانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست"دا لە وتارێک دا بە ناوی "کێشەکانی دەوڵەت-نەتەوەسازی لە عێڕاق"دا هۆکاری ناکام و بێ ئاکام مانەوەی دەوڵەت-نەتەوەسازی لە عێڕاق بە زۆرەملی بوونی ئەو پڕۆسەیە لەو وڵاتە دەزانێ و پێی وایە ئەو پڕۆسەیە لەگەڵ بارودۆخی ناوخۆی عێڕاق ناتەبایە و یەکانگیر نییە.
"ئیستفان ڤۆلف"یش ساڵی ٢٠١١ لە وتارێک دا بە ناوی دەوڵەتسازی لە وڵاتانی پاش شەڕ، ناکارامەیی و ناتوانایی ئەو وڵاتانە بە نەبوونی یاسای بنەڕەتی گشتگیر و کارا کە هەموو گرووپەکان خۆی تێدا ببیننەوە دەزانێ.
"هاوزین" لە وتارێک دا ساڵی ٢٠١٠ بە ناوی "دەوڵەت-نەتەوە سازی لە عێڕاق و توند و تیژی" دیاردەی نەتەوە جۆراوجۆرەکانی ئەو وڵاتە دەکاتە بابەتی توێژینەوە و باس و پێی وایە ئەو نەتەوانە نەیانتوانیوە لە پڕۆسەیەک دا لێک نزیک ببنەوە و دەوڵەتیش نەیتوانیوە ویستەکانیان بە جێ بێنێ، هەر بەو هۆیە نەتەوەکان جارێکی دیکە رەفتاری پڕ لە توند و تیژییان گرتووەتە بەر بۆ گەیشتن بە ئامانجەکانیان ئاکاری توند و تیژیان هەیە و لێک نزیک نابنەوە.
"رووبین"یش لە وتارێک دا بە ناوی "دەوڵەت و کۆمەڵگای ئاشتەوایی" لە ساڵی ٢٠١٤ دا، باسی رەتی چۆنەتی دامەزرانی ئاشتی لە عێڕاقی کردووە و لەسەر ئەو بڕاویەیە کە هۆکارە دەرەکییەکان لەسەر پڕۆسەی ئاشتی و هێمنایەتی عێڕاق کاریگەرییان هەیە و بوونی وڵاتانی زلهێز و رقەبەرایەتی وڵاتە ناوچەییەکان دەوڵەتی بۆ بەدیهێنانی هێمنایەتی بەردەوام ناتوانا و لاواز کردووە.
"نیکۆلا" ساڵی ٢٠١١ ، لە وتارێک دا لە ژێر ناوی "هەڕەشە یان کێشە بۆ دەوڵەت-نەتەوەسازی" دژ وەستان و جیاوازی لە مەبەستەکان دا، هەروەها بەرژەوەندی گرووپە کۆمەڵایەتیەکان، نەبوونی زەمینەی پێکەوەسازان و لێک نزیک بوونەوە لە نێو ئەو گرووپانە، نەبوونی نەریتی مەدەنی دێموکڕاسی و دیاری کردنی بەشە دەسەڵات لە پانتای کردەوەدا، زێدەخوازی کەمینەی سوننە مەزهەب بە پشت بەستن بە وڵاتانی عەڕەب و سوننە مەزهەب و زەینییەتی چەند دەیەی دەسەڵاتداری لە عیڕاق، هۆکاری سست بوونی رەوتی دەوڵەت سازی لە عێڕاق بوون.
توێژینەوەکانی ئەو بوارە بە جەخت لەسەر هۆکاری ناوخۆیی یان دەرکی نووسراون و کەمتر ئاوڕیان وە تێکەڵاوی و لێک گرێدراوی ئەو بگۆڕانە داوەتەوە. واتە کەمتر ئەو ماکانەیان لەبەرچاو بووە کە کار دەکەنە سەر یەکتر و تەنیا بە خستنە بەر باسی لایەنێک و کاریگەرییەکانی، لایەنێکی دیکەیان لەبیر بردووەتەوە و ئەوەش کارێکی کردووە ئەو چەشنە نووسینانە تاک رەهەند دەرکەون و نەتوانن هەموو هۆکار و خەسارەکان بە باشی بخەنە بەرباس و هەروەها رێگا چارەیەکیش کە پێشنیاری دەکەن بەو پێیە رێگایەکی تەواو و پوخت نییە. بۆیە ئەو وتارە حەول دەدا لە روانگەیەیەکی جیاوازەوە و بە لە بەرچاو بوونی کارتێکەرییە نێو دەوڵەتی و هۆکارە ناوخۆییەکان، کاریگەری بە جیهانی بوون لەسەر رەوتی دەوڵەت-نەتەوەسازی لە عێراق دا تاوتوێ بکا و بە پێی تیۆری دێموکراسی پێکەوەسازان یان تەوافوقی لیپهاڕت، نەخشە رێگایەک بۆ دەرباز بوون لە قەیرانی دەوڵەت-نەتەوەسازی بخاتە روو.
