بۆ خوێندنەوەی بەشی یەکەمی ئەم وتارە لێرە کرتە بکە

زۆرکەس تا ئێستا سەبارەت به گرینگیی فۆلکلۆر ڕایان دەربڕیوه و پێیان وابووه فۆلکلۆر زانستێکی مەلۆتکه و کەم تەمەنه، بەڵام کۆکردنەوەی کەرەستەکانی زۆر دژوار و جاری وایه دەست ­پێڕانەگەیشتوو و بزۆزه، چونکه ئەو گەنجینەیه تەنیا له خەیاڵدان و مێشکی کەسانی نەخوێندەوار و ڕەشۆکیییەوە هەڵدەهێنجرێ و به هیممەت و قۆڵ هەلماڵینی چینی خوێندەواری نەتەوەیەکەوه بەستراوەتەوه. چون ئەگەر له کۆکردنەوەی ئەو گەنجینەیەدا چاوپۆشی و خەمساردی بکرێ، مەترسیی ئەوه له گۆڕێدایه که بەشێکی له­بیر بچێتەوه (هەمان سەرچاوە) یا دەگەڵ مردنی بەساڵداچووانی فۆلکلۆرزان ئەو گەنجەش بچێته ژێر گڵەوه.

 لێرەدا دەتوانم بڵێم پایانیانی وەک فۆلکلۆرناسێکی بەئەزموون بەپێی کەرەسته و ناواخنی فەرهەنگی زارەکیی موکریان له دۆزینەوەی فۆلکلۆرزاناندا شارەزا بووه و له هەرکام بەپێی ئەزموونیان ئەو بەشەی ویستووه و هەڵێنجاوه که کەسی خاوەن­بەهره تێیدا شارەزا بووه. هەرکام له بەشەکانی فەرهەنگی زارەکیی موکریان خاوەن­بایەخ و تایبەتمەندیی خۆیانن که پێویست نییه  لێرەدا هۆکاری گرینگایەتیی دانەدانەیان شی بکرێتەوه. بەڵام دەتوانم بڵێم زۆربەی "مەدخەلەکان" دەتوانن وەک مەدخەلی سەربەخۆی ئینسایکلۆپیدیایەکی کولتووری گشتی چاوی لێ­بکرێ. بگره زۆریەک لەو زانیارییانەی له هەندێک مەدخەلدا هەن لەچاو ئەو زانیارییانەی له ئینسایکلۆپیدیاکان­دا دەیانبینین زەنگینتر و تەنانەت پشتئەستوورتر به دەقی سەرەکین.

«زمانخەڵەتێنه»،«مەسەل»،«مەتەڵ» و «پەند»، کارکردێکی یەکجار بەربڵاوتر له بەردەنگانی بەتەمەن و خوێندەواری ئەو کتێبەیان هەیه. ئەو چەند بەشەش دەتوانن جودا لە پسپۆڕان و توێژەرانی بوارەکانی «بیرکردنەوەی گەلان»، بۆ بیرکردنەوەی ڕەشۆکیی خەڵکی کورد و   کۆمەڵ­ناسیی خەڵکی ئاسایی کورد و... بەکەڵک بن. لەوەش گرینگتر چواربەشی لەبارن بۆ پسپۆران و هۆگرانی ئەدەبی منداڵان، تا ئەوانیش پشکی خۆیان لەو خەرمانه سووره هەڵگرن.

لەنێو ئەو قالبانەی ئەدەبی منداڵاندا، هەندێک قالب که هەم تواناییی زەینیی منداڵ بەخۆیەوه قاڵ دەکا و هەم جموجۆڵێک له چەشنی پێشبڕکێ و کایه له نێو ئەو و هاواڵانیدا ساز دەکا، مەتەڵ و مەسەل و زمانخەڵەتێنه، وزەیەکی زۆر لەباریان هەیه. نووسەری ئەدەبی منداڵان، یا تەنانەت ڕاهێنەرانی منداڵان له قوتابخانەکان، دەتوانن به گوڵبژێری هەرکام له زانیارییەکانی ئەو بەشانە، بەرهەمێکی بەپێز و سەرنجڕاکێش بۆ ڕاهێنانی زمانی منداڵان، ڕاهێنانی زەینی منداڵان، پێوەندیی منداڵانی ئێستا لەگەڵ پێشینەی فەرهەنگی گەلەکەیان، پاراوکردنی تینوێتیی منداڵانە بۆ کایه و سازکردنی کەشی پێشبڕکێ و چالاکیی جەستەیی و حەول بۆ سەرکەوتن له مابەین منداڵان و ... ساز بکەن. هەر بۆیه ئەو بەشانەی فەرهەنگی زارەکی موکریان له بەشە زۆر بەنرخەکانی ئەو کتێبەن.

ل: لێکدراوەکانی ڕستەیی و ئاماڵڕستەیی

م: پێکهاتەکانی له چاوگ وەرگیراو

ن: لێکدراوەکان

س: مەسەل

ع: داوودەرمان

بۆ ئەو چەند بەشەش 8 لاپەڕه کەرسته و زانیاری کۆ کراوەتەوه. لێرەش باس لەسەر کارکردی وشه و زمان دێته ئاراوه، ئەو 8 لاپەڕەیەش زانیارییەکانی له 22 سەرچاوەی پەیوەندیدار به فۆلکلۆرەوه وەرگیراوه. واته هەم سەرچاوەی نووسراوی وەک توحفەی موزەفەرییەی ئۆسکارمان، ڕۆمانی میرزای فەتاح ئەمیری، ئاوێنەشکاوی هێدی، گێلەپیاوی عەزیزنەسین لە وەرگێڕانی عەبدوڵڵا حەسەن­زادە، چەپکێ گوڵ، چەپکێ نێرگز"ی هێمن و هەم دەقی زارەکیی وەک بەیتی "ناسر و ماڵماڵ" بەیتی "لاس و خەزاڵ"، بەیتی "لەشکری"، نەقڵی "ڕەسووڵی نادری"، و... وەرگیراون.

 به ڕوانین بۆ هەرکام لەو بەشانه، جودا له زانیارییەکی گشتی که خوێنەر دەستی دەکەوێ، شێوەی دروستی ڕستەسازی، دەکارکردنی وشه، جۆرەکانی ڕسته و ئاماڵڕسته و مەسەل له زمانی کوردیدا فێر دەبێ و شێوەی جێکردنەوەیان له دەقەکانیشدا دەخوێنێتەوه. لەلایەکی دیکەوه پەتایەکیش که به­گشتی داوێنی نووسینی زۆربەی ڕاگەیاندنە کوردییەکانی گرتۆتەوه، دیاردەی هەڵاتن له زمانی ڕەسەن یا نامۆبوون له زمانی ڕەسەن و پەنا بردن و کەڵک وەرگرتن له زمانی وەرگێڕان، بۆ نووسینی دەقی داهێنەرانەیە. مەبەست له زمانی وەرگێڕانیش ئەو زمانەیە که وشەکان هەموویان سەر به زمانی کوردین، بەڵام وەرگێڕدراوی ڕستەسازیی فارسی و عەڕەبی و ئینگلیسین و واتای کوردییەکان یان هەڵەیه یان ئەگەر واتاش بگەیەنێ، واتایەکی سەقەته.

بەشی هەره زۆری ئەو گرفتەش  بۆ ئاگادار نەبوونی چالاکانی ئەو بوارانە له ئەدەبی زارەکی و زمانی ئاساییی خەڵکی ڕەشۆکیی گەلی کورد دەگەڕێتەوه ، ئاگادار نەبوون بەسەر وشه و دەستەواژه و زاراوەکانی زمانی زارەکی، واته دوورکەوتنەوه له شێوە تێفکرین و دوان و ڕاوێژی ئەو خەڵکەی دەقیان بۆ بەرهەم دێ. ئەو دوورکەوتنەوەیەش هەم له ئاستی جۆری بیرکردنەوه و تێگەیشتن و هەم له ئاستی ڕستەسازی و پێک­هاتەی زمانیدا بەدی دێ که دواتر وەک سەرەکیترین هۆکاری پەیوەندییەکان ڕۆڵ دەگێڕێ. بۆ فێربوونی ئەو زمانه و مەنزوومەی واتا و بیر و بابەته پێوەندیدارەکان بەو زمانه رەشۆکییەوه، تەنیا ڕێگایەک لە­بەردەم نووسەران و ڕاگەیاندنەکاندا هەیە؛ ئەویش گەڕانەوه بۆ سەرچاوه سەرەکییەکانی ئەو زمانەیه، که خەڵک و له ئێستاشدا ئەو سەرچاوه نووسراوانەن که ئەو مەنزومه زمانییەیان تۆمار کردووه. چونکه وەکی دارمستتر، ڕۆژهەڵاتناسی بەناوبانگ، دەڵێ: کۆمەڵه وشەکانی رەشۆکیی خەرمانێک وشه و وتە دەگرێتەوه که له کتێبی نووسەرانی کۆندا نەهاتوون. بەڵکه ئەو وشه و وتانه لەسەر زار و زمانی خەڵکی ئاساییدان، بەڵام ڕەنگه ئەو پەیوەندییه نه بۆ خوێنەر و توێژەری ئەو بواره بلوێ و نه بشکرێ چاوەڕوانی ئەوەت لە نووسەران و چالاکانی بواری ئەدەب و ڕاگەیاندن بێ کە هەرکام ڕاستەوخۆ بۆ فێربوونی ئەو زمانە و کەڵک وەرگرتن لە تواناکانی، کەشکۆڵ بەشان لە شوێن وشە و ڕستەسازی و تەعبیری رەشۆکییدا بگەڕێن. بەڵکوو تاقمێک نووسەر، چ پێشتر و چ ئێستا، لە پڕۆسەی کارەکانی خۆیاندا حەولی کۆ کردنەوەی ئەو گەنجینەیەیان داوە و پێویستە وەک سەرچاوە ڕوو لەو بەرهەمانە بکرێ.

فەرهەنگی زارەکیی موکریان لەکاتێکی هەستیاردا ڕێک­خراوە و خەریکە بەرگ بە دوای بەرگدا بڵاو دەکرێتەوە. لە دۆخێکدا کە زمانی کوردی لەلایەن ڕاگەیەنە گشتیییەکانەوە، بەتایبەت لە باشووری کوردستان، بەرەو ئاقارێکی مەترسیدار دەڕوا و شوناسی زمانی کوردی، ئەگەر نووسینی کوردی هەر لەسەر ئەو ڕەوتەی ئێستای بێ، بەرەو لاوازی دەچێ. ئەو فەرهەنگە 53 ساڵ پاش فەرهەنگی وشەی رەشۆکیی فارسی، کە لەلایەن جەماڵ­زادەوە بڵاو کراوەتەوە، دێتە ناو کتێب­خانەی کوردی­یەوە. نووسەرانی فارس ئەو کات ئەو کەلەبەرەیان لە زمان و نووسینیاندا هەست پێ­­کردووە و حەولیان بۆ داوە، هەرچەند پاش جەماڵزادەش بە دەیان کەس و یەک لەوان ئەحمەدی شاملوو، کاری بەپێزیان لەو بوارەدا کردووە، بەڵام بۆ زمانی کوردی، هەرچەند بە درەنگەوه­ ئەو کارە کراوە، زەنگینی و دەوڵەمەندیی فەرهەنگەکە خەمی ئەو وەدرەنگ کەوتنەمان لەبیر دەباتەوه.

لە ئێستاڕا نووسەری کورد سەرچاوەیەکی دەوڵەمەندی زمانیی لەبەردەستدایە کە ڕژاوڕژە لە هەموو ئەو کەرەستە زمانییانەی دەتوانێ لە دەربڕینی هەست و ویستیدا یارمەتیدەری بێ. ئەگەر نووسەرانی بەرەی نوێ تا ئێستا بەدەست کەم بوونی جەغزی وشەکانەوە، دەقەکانیان کورت و بێ­هێز بووە و ڕەخنەی ئەوەیان لەسەر بووە کە دەقەکانیان لاوازیی زمانیی پێوە دیارە، لەمەودوا بە دەبەردەستدا بوونی ئەم فەرهەنگە بەشێکی زۆر لەو گرفتانەیان دەڕەوێتەوە و دەتوانن چ لە دەقی داهێنەرانه و چ لە وەرگێڕان­دا ئەو فەرهەنگە وەک سەرچاوەیەکی بڕواپێکراو بکەنە سەرچاوە و پاڵپشتی دەقەکانیان.