"شاهمراد موشتاق وەتەندووست" ناسراو بە شامی کرماشانی یەکێک لە دیارترین شاعیرانی هاوچەرخی کرماشان و لە یەکەم کەسانێکە کە لە سەدەی بیستەمدا لە ناوچەی کرماشان بە زاراوەی کەلهوڕیی زمانی کوردی شیعری نووسیوە.
شامی لە ساڵی 1917ی زایینی (1296ی کۆچیی هەتاوی) لە شاری کرماشان لە دایک دەبێ. هەر بە منداڵی دایک و باوکی لە دەست دەدا و لە تەمەنی چوار ساڵیدا بە هۆی توشبوون بە نەخۆشیی هاوڵە، بینایی هەردوو چاویشی نامێنێ و تا کۆتاییی تەمەنی ڕووناکایی نەدیتەوە.
ئەو هەر لە کرماشان بە هەژاری گەورە بوو و بە هەژاری ژیا و بە هەژاریش سەری نایەوە هەر بۆیە خەم و داخی هەژارانی کۆمەڵگەی کوردستان لە شیعرەکانیدا ڕەنگدانەوەیان هەبووە. شامی لە سەردەمی گەنجیدا بە هاوکاریی ژمارەیەک لە گەورەپیاوان و خوێندەوارانی ئەوکاتی کرماشان و یەک لەوانیش "ئاغا شەمسەددین ئالی ئاقا" ناسراو بە "شەمسولعولەما"، لەگەڵ شیعری فارسی و بە تایبەت شیعرەکانی حافز و سەعدی و خەییام ئاشنا دەبێ.
هەر لەو سەردەمەدا خوێندنەوەی شیعری کوردی و فارسی لە چایخانەکان و ناو بازاڕەکانی کرماشاندا باو بووە و ئەمە بووەتە هۆی ئەوەی شامی زیاتر حەزی بچێتە سەر شیعر و وردە وردە هەست بکا خۆشی دەتوانێ شیعر بهۆنێتەوە.
لەو سەردەمەدا شیعری "ئەڵماس خانی کەندوولەیی" و "غوڵامڕەزا ئەرکەوازی" و چەند شاعیرێکی دیکەی کورد لە کرماشان باو بووە و شامی بە لەبەر کردنی شیعری ئەو شاعیرە کوردانە هەستی شاعیریی بزووتووە و دەستی کردووە بە نووسینی شیعر بە زاراوەی کەلهوڕی.
شامی بە شێوەیەکی شارەزایانە زمانی ئاخاوتنی خەڵکی ئاساییی لە شیعرەکانیدا بەکار هێناوە و ناوەرۆکی شیعرەکانیشی هەر لە خەم و ئازارەکانی خەڵکی دەوروبەری وەرگرتووە. کێشە کۆمەڵایەتییەکان و بە تایبەت هەژاری و نەداری، ڕەنگدانەوەیەکی زۆریان لە شیعرەکانیدا هەبووە.
شیعرەکانی شامی تا ئێستا لە لایەن سێ کەسەوە کۆ کراونەتەوە و بە سێ ناو و شێوازی جۆراوجۆر چاپ کراون
دیوانی چەپکەگوڵ: چەند پارچەیەک لە شیعرەکانی شامی کرماشانی. ئامادەکردنی ماجد مەردووخ ڕۆحانی. یەکەم جار ساڵی 1364ی کۆچی لەلایەن چاپەمەنیی سرووشی تاران و دووهەم جار لە ساڵی 1390 لە لایەن چاپەمەنیی مووساسیری مهاباد چاپ و بڵاو کراوەتەوە. مامۆستا هەژار پێشەکیی بۆ نووسیوە.
دیوانی شامی کرماشانی، محەممەد عەلی سوڵتانی کۆی کردووەتەوە و پێشەکیی بۆ نووسیوە. چاپەمەنیی سوها لە ساڵی 1374ی کۆچی لە تاران چاپی کردووە
شیعرەکانی شامی کرماشانی، فەرشید یۆسفی کۆی کردووەتەوە و چاپەمەنیی "ماهتاب غرب"ی کرماشان لە ساڵی 1398ی کۆچی چاپ و بڵاوی کردووەتەوە.
مامۆستا هەژار لە پێشەکییەکدا کە بۆ کتێبی "چەپکەگوڵ"ی نووسیوە ئاوا باسی شامی دەکات:
کۆمەڵە شیعری «شامی»، کوردی کرماشانیم خوێندەوە، دەگەڵ هەر شیعرێکیدا بزەم دەهاتە سەر لێوان و کزەم لە جەرگەوە دەهات، زەردەخەندەم دیت بە سەر گریان هەڵکێشراوە، خەم و مەینەت بە بێژنگی گەپ و گاڵتە دابێژراوە، هەناسەی سارد، لە دڵێکی گەرم و بە کوڵ هاتۆتەدەر، ژەهراوی تاڵاوی ژیانی پڕ لە ژانی چارەڕەشێک، کەفی گەمە و تیز بە دنیایە کردنی، هاتۆتە سەر.
ئەوی ڕاست بێ، تا خوا حەز ئەکا شیعرەکان تەڕ و پاراون و لە مرخێکی زۆر ڕەوان و لەبار و جوان، خەبەر دەدەن. تەنیا عەیبێک کە پیاو بە چاو هەستی بکا، کوردی بوون و کورد بوونی شاعیرەکەیە. کە بە ناشوکری خوا نەبێ، کوردی و کورد بوون لە بازاڕی دنیا، پووڵە سووتاوێکیش ناژی و کەس ئاوڕی لێ ناداتەوە.
هەژار لە درێژەدا دەڵێ:
ئەگەر شامی سەر بە گەلی کورد نەبوایە، ئەگەر هێندە بێکەس و هەژار نەبوایە، ئەگەر لە بەهرەی بینایی بەشی بوایە، ئەگەر و ئەگەر و ئەگەر... - کە بە داخی گرانەوە هەزاران ئەگەر و خۆزیا، هەرگیز هیچیان لێ شین نەبوە - لێم ڕوونە ناوبانگی شیعری لە زۆر ئاقاران دەبیسرا.
بە بڕوای من هەر تەنیا ئەو پارچە شیعرەی کە دەربارەی «کرانشینی» دایناوە و ژیانی چینی لێقەوماوی، بەخت و ئیقباڵ وەرگەڕاوی تاڵەڕەش و ژیانتاڵی بێسەر و سامان و ناهومێد و کەسنەناس و سەرلێشێواو و کەساسی، بەو جۆرە وێنە کێشاوە، باشترین گەوای هونەر و هونەرمەندی و دەسڕەنگینی و شیعرجوانی و ڕەوانی شاعیرێ هەڵکەوتەیە.
شامی بە هۆی شیعری کرانشینییەوە ناوبانگی دەرکرد و ئەو شیعرەی کەوتە سەر زار و زمانی خەڵکی کرماشان و شارەکانی دەوروبەری.
دوو نموونە لە شیعرەکانی شامی کرماشانی:
کرانشینی
بەندە یەی نەفەر کرانشینم
چو عەزیز مردی دایم غەمینم
نە خارج مەزەب، نە جوداس دینم
ئەر دوعات گیراس بکەر نفرینم
شایەد لەی دونیا دیتر نەمینم
ڕاحت بوم لە دەس کرانشینی
چە بکەم لە دەس کرانشینی؟
داد وە هەر کەس بەم، حەقم نیەسینی
٢
توای بزانی، سەگ وە حاڵم نەو
ئاسایش نەیرم، نە ڕوژ و نە شەو
سوب تا ئیوارە هام لە تەق و دەو
تا سەر مانگ بای دو تیکە ئەسپەو
یا بەم فروشم، یا نەمە گرەو
ئوشم کراکەم بەڵکە نەمینی
چە بکەم لە دەس کرانشینی؟
داد وە هەر کەس بەم، حەقم نیەسینی
تاوسان ١٣٣٠ (1941)
وڵم کە
پەریشانم، پەریشانم، وڵم کە
دوچار دەرد پنهانم، وڵم کە!
وە دەردم ئاشنا کردی، نەکردی
ستەمگەر فکر دەرمانم، وڵم کە!
وڵم کە تا نەوەیت کەس پەی وە دەردم
دوو سێ ڕوژی کە مهمانم، وڵم کە!
نەکرد کەس دەعوەتم خوەم بیمە مهمان
وە کار خوەم پەشیمانم، وڵم کە!
حەمامە ئی سەرای سەرد و گەرمە
بساو کیسەیی وە ناو شانم، وڵم کە!
تەنم زانم نەسیب موور و مارە
نە موورم نە سولەیمانم، وڵم کە!
نە ساختِ من، وە فولادە نە وە سەنگ
هەف هەشت دە تیکە سوقانم، وڵم کە!
وە کامِ کەس نیەگەردد چەرخ تا سەر
نە دەرویشم نە سوڵتانم، وڵم کە!
وە واویلای دڵ هەر شەو ڕەوانە
سرشکِ غەم وە دامانم، وڵم کە!
خەرابم کرد خەرابات خەیاڵت
وە دەس چوود عەقڵ و ئیمانم، وڵم کە!
وە بادەی تەڵخ جامِ زندەگانی
دەمی مەست و غەزەڵخوانم، وڵم کە!
وە سەحرای خەیاڵ چون قەیس سانی
تو کردی ویل و وەیلانم، وڵم کە!
گوزەشت فەسڵِ بەهار و موسمِ باغ
وە فکرِ لەرزِ زمسانم، وڵم کە!
لەوە ترسم بکیشد کار وە هاوار
نەکەی کەس گوش وە ئەفغانم، وڵم کە!
وڵم کەید یا نیەکەید ڕەحمی وە حاڵم
تەنم کردی وە زندانم، وڵم کە!
وە ئەرواح شەرەف سەوگەند کە دائم
مەلوول مەرگ وجدانم، وڵم کە!
شەرەف کوشیاد و وجدان جوانەمەرگ بی
وە بی وجدانی حەیرانم، وڵم کە!
وە کام دوشمەن بووەم ئەی دووس! شکایەت؟
کە دووس بی قاتڵ گیانم، وڵم کە!
وڵم کە! وڵکەرت نیم سوب لە مەحشەر
تو کردی خار دەورانم، وڵم کە!
تو کردی بی سەر و سامان شامی
وە مەولا خوەم قەشەنگ زانم، وڵم کە!
بەهار ١٣٤٩ (1970)
