کوردشۆپ- شاعیر و نووسەری کورد مەلای باتێ یان حەسەن ئەرتۆشی، ساڵی ١٤١٧ لە گوندی باتێ سەر بە جۆلەمێرگی باکووری کوردستان لەدایک بووە و ساڵی ١٤٩١ کۆچی دوایی کردووە و گڵکۆکەی لە هەمان گونددایە.
هەرچەند ناوی مەلای باتێ، مەلا حەسەن باتێیە، بەڵام ناوی ناوبراو لە کتێبی ئینسایکلۆپیدیای ئیسلامدا بە "ئەحمەد" هاتووە. هەروەها نووسەر و توێژەر د. بەلیک شێرکۆ، محەممەد ئەمین زەکی و عەلائەدین سەجادیش ئەم ناوە پشتڕاست دەکەنەوە و لە بەرهەمەکانیاندا نووسیویانە. هەروەها عەبدولڕەقیب یووسف لە "دیوانی کورمانجی"دا دەڵێت کە ناوی "حوسێن"ە. ئەو دەڵێت: "جارێک بە ناوچەی جۆلەمێرگدا تێپەڕیم، پرسیارم لە بنەماڵەی باتێ کرد و وڵامەکەیان حوسێن بوو. مەلاکان و خەڵکی ئەو ناوچەیە هەموویان دەڵێن ناوی حوسێن یان ڕەنگە حەسەن و نازناوی ئەحمەد بێت".
ناوی ڕاستەقینەی "حەسەن ئەرتۆشی"یە. چونکە لە هەندێک لە شیعر و نووسینەکانیدا نازناوی "مەلای باتێ"ی بەکار هێناوە، بەو ناوە ناسراوە و ناوبانگی دەرکردووە. نازناوی ئەرتۆشی بوو چونکە ئەرتۆشی یەکێکە لە عەشیرەکانی ناوچەی گەورەی جۆلەمێرگ. هەروەها یەکێکە لە گرینگترین زانایانی کورد لە سەردەمی خۆیدا. زۆربەی نووسینەکانی مەلای باتێ بە زمانی کوردی بووە.
مەلای باتێ لە موسڵ، دهۆک، هەولێر و ناوچەی مکس لە نزیک وان و هەروەها لە زۆرێک لە مەدرەسەکان خوێندوویەتی و خوێندنی تەواو کردووە. لە گرینگترین زانایانی سەردەمی خۆی وانەی وەرگرتووە. لە زانای گەورەی ئەو سەردەمە، وەلی میر حەسەن، وانەی وەرگرتووە و لە هەمان کاتدا هاوڕێیەتییەکی نزیکی لەگەڵ میر مکس هەبووە و لە شیعرەکانیدا ئەمەی دەربڕیوە.
چونکە مەلای باتێ لە نووسینەکانیدا زۆر بە جوانی زمانی کوردیی بەکار هێناوە، وەک یەکێک لە باشترین کەسەکان پێناسە دەکرێت کە زمانی کوردیی بەکار هێناوە و گەیشتووەتە ئاستێکی بەرز لە ئەدەبدا.
لە ژیانیدا بایەخی زۆری بە پرسە کۆمەڵایەتییەکان دا و بۆ ئەوەی کۆمەڵگەیەکی تەندروست و باش بنیات بنرێت، لە پەروەردەکردنی نەوەی نوێ بەردەوام بوو و گرینگییەکی زۆری بەم بابەتە داوە. بە درێژایی ژیانی بۆ ئەوەی منداڵان و گەنجان پەروەردەیەکی باشیان هەبێت، زۆر ماندوو بووە.
مەلای باتێ بە شاعیر و کەسێکی ئایینی ناسراوە. پەروەردەی خۆی لەسەر ئەدەب و بابەتی ئایینی بووە. زۆربەی ئەو دەقانەی نووسیویەتی، باس لە ئایین و ئەدەب دەکات.
بەرهەمەکانی مەلای باتێ:
مەلای باتێ سێ بەرهەمی گرینگی هەیە کە گەیشتوونەتە سەردەمی ئێمە.
- مەولوودی کوردی
- دیوان (شیعرەکانی لە یەک دیواندا کۆ کراونەتەوە)
- چیرۆکی زەمبیلفرۆش
مەولوودی کوردی:
گرینگترین بەرهەمی مەلای باتێ، "مەولوودی کوردی"یە. لە هەمان کاتدا گرینگترین مەسنەوییە کە لە ئەدەبیاتی کلاسیکی کوردیدا نووسراوە.
بەناوبانگترین مەولوودی کوردی کە لە مزگەوتەکاندا دەخوێندرێتەوە، مەولوودی کوردیی مەلای باتێیە کە تەنانەت لە ئێستادا لە باکووری کوردستان بەکار دەهێنرێت.
لە دوای قورئانی پیرۆز، مەولوودی مەلای باتێ لە مەدرەسەکانی کوردستاندا زۆرترین خوێنەری هەیە.
لە مەولووددا ستایشی پێغەمبەری ئیسلام دەکات و تەنانەت لە ئەمڕۆشدا لە ڕۆژی لەدایکبوونی پێغەمبەردا مەولوود دەخوێندرێت و ئەمەش هۆکارێکە بۆ ئەوەی ئەم کارەی مەلای باتێ تا ئەمڕۆش پارێزراو بێت.
بەشێک لە مەولوودی مەلای باتێ بەم شێوەیەیە:
حەمدێ بێحەد بۆ خودایێ عالەمین
ئەو خودایێ دایە مە دینێ موبین
ئەم کرینە ئوممەتا خەیرولبەشەر
تابعێ وی موقتەدایێ ناموەر
ئەو خودایێ مالکێ مولکێ عەزیم
دایە مە میراسا قورعانا کەریم
دینێ مە کر کامل و نیعمەت تەمام
یەعنی دا مە ئەحمەد و داروسسەلام
ئەو خودایێ بێنەزیر و زولجەلال
بێ میسال و بێ هەڤال و بێ زەوال
رازقێ بێ دەست و پا و مار و موور
عالمێ سڕا نەگۆتی دەر سودوور
کاریسازێ بەندە و سولتانی جان
راحیم و رەحمان، لەتیف و میهرەبان
ئاسمانێ بێستوون وی کر پەدید
سوورەتێ با خال و خەت وی ئافەرید
هێڤیدارن ئەم ژ تە شاهێ کەریم
ئیهدینا یا رەب سیراتەل موستەقیم
نێ ژ مە سووچ و خەتا تێن و سیتەم
لێ ژ تە ئیحسان و غوفران و کەرەم
یا رەب ئیمانێ دخوازین ئەم مودام
ژێرێ ئالایا موحەممەد وەسسەلام
گەر دڤێتن هوون ژ نارێ بن نەجات
ب عشق و شەوقەک هوون ببێژن ئەسسەلات
بەر تو بادا هەر زەمان و ئان و هین
ئەی موحەممەد سەد هەزاران ئافەرین
ئەی شەفیعێ داروویێ هەر عیڵەتێ
دیدە و بیناهیا ڤێ ئوممەتێ
