جان خانی
لە هەر کۆمەڵگەیەکدا بە دڵنیاییەوە پەروەردە گرینگترین پێوەری گەشەسەندنە، بە پێچەوانەوە هەر کۆمەڵگەیەک کە گرینگی بە پەروەردە نەدات، بە چەقبەستوویی دەمێنێتەوە و لە ڕووی کولتووری، کۆمەڵایەتی و فیکرییەوە گەشە ناکات و بە نەزان دەمێنێتەوە.
کۆمەڵگەیەک کە بایەخ بە خوێندن و پەروەردە نەدات، هەرگیز ناتوانێت خۆی بەپێی پێشکەوتنی سەردەم، مۆدێڕنیزاسیۆن، تەکنەلۆجیا و شارستانییەت ڕێک بخات.
بێگومان لە زۆر شوێن و وڵات و لەنێو نەتەوە و کۆمەڵگەی جیاجیادا، بەپێی کولتوور، داب و نەریت و جوگرافیا، بە شێوەیەکی نەخوازراو و سروشتی ئەم هۆشیارییە پەرەی نەسەندووە، چی لە زیان و کاریگەرییەکانی نەخوێندەواری بکرێت، ڕەنگە هۆکارەکانی ئەمەش ئەوە بن کە کۆمەڵگە گرینگی بە پەروەردە و خوێندنەوە نادات، بەڵام لە زۆر وڵات و لە زۆرێک لە نەتەوە و وڵاتاندا سیستەمی حوکمڕانی هۆکاری سەرەکییە بۆ نەخوێندەواربوونی کۆمەڵگە.
لە هەر شوێنێکدا کە حکوومەت و سیستەمێکی توتالیتار و دیکتاتۆر لەسەر کاردایە، ئەو سیستەمە هەرگیز نایەوێت کۆمەڵگە وریا و گەشەسەندوو بێت و نایەوێت بە تەکنەلۆجیای سەردەم خۆی بەڕێوە ببات. دەسەڵاتدارانی دیکتاتۆر هەمیشە دژایەتیی مۆدێڕنیزاسیۆنی کۆمەڵگە دەکەن و گەشەکردن و خۆشگوزەرانیی کۆمەڵگە وەک هەڕەشەیەکی گەورە بۆ سەر دەسەڵاتی خۆیان دەبینن.
لە کۆمەڵگە و وڵاتانی ژێر دەسەڵاتی حکوومەتە دیکتاتۆرەکاندا، یەکێک لە هۆکارەکانی هێشتنەوەی کۆمەڵگە لە هەژاریدا، بەربەستی حکوومەتە لە ڕێگەی پەروەردە و ڕاهێناندا. ئەگەر ئەم حکوومەتە دیکتاتۆرانە نەتوانن بە تەواوی ڕێگری لە خوێندن و پەروەردە بکەن، پەروەردە و کتێبخانە و زانکۆکان دەخەنە ژێر هەژموونیی خۆیانەوە و بەپێی ئایدۆلۆژیا و ئیرادەی دەسەڵات پەروەردە بەڕێوە دەبەن و سیستەمی پەروەردە لە هەموو پێوەرێکی زانستی و سەردەمیانە بێبەش دەکرێت.
بە لەبەرچاوگرتنی ئەو هۆکارە جیاوازانە، پێدەچێت هۆکارەکانی نەخوێندن و پەرەنەدان بە پەروەردە لە شوێنێک و وڵاتێک و لەنێو نەتەوەیەک بۆ وڵات و نەتەوەیەکی تر جیاواز بن. لەو کۆمەڵگەیانەی کە حکوومەتێکی دیکتاتۆر دەسەڵاتی لەدەستە، کتێبە پەروەردەییەکان لە هەموو ئاستەکانی خوێندندا لەسەر بنەمای ئایدیۆلۆژیی دەسەڵات دامەزراون و بە زۆر کۆمەڵگە ناچار دەکرێت ملکەچی پەروەردەی سەپێندراو بێت، بۆ ئەوەی نەوەی نوێ پەیوەندیی بە دەسەڵاتەوە هەبێت و بەپێی ئایدۆلۆژیای دەسەڵات ڕابهێنرێت. بۆیە دەبینین کاتێک بلیمەتەکانی (نوخبەکان) نێو کۆمەڵگەی ژێر دەسەڵاتی دیکتاتۆرییەت، هەرکاتێک گەیشتنە ئاستی هۆشیاری، یان ناچارن لەو کۆمەڵگەیە هەڵێن، یان ئەگەر بمێننەوە، ئەوان ناتوانن لەم ئایدۆلۆژیایە دەربچن یان پەروەردەیەکی زیاتریان هەبێت، یان ئەگەر ئەم کارە نەکەن، ئەوە وەک هەڕەشەیەک بۆ سەر دەسەڵات دادەنرێن و لە ئەنجامدا، ستەمیان لێ دەکرێت و دەسبەسەر دەکرێن و لەلایەن دەسەڵاتەوە سزا دەدرێن.
هەر لەبەر ئەم هۆکارەیە کە زۆرێک لە کەسانی خوێندەوار و زیرەک لە وڵاتانێک کە دیکتاتۆری لەسەر حاکمە، لە شوێنی خۆیان و وڵاتەکەیان کۆچ دەکەن و بەرەوە هەندەران دەچن. ئەم جۆرە تاکانە ئامادە نین ژیان لە کۆمەڵگەیەکی وادا قەبووڵ بکەن و ناتوانن بچنە ژێر باری ستەمی دەسەڵاتەوە. ئەم کۆچکردنە بۆ وڵات و کۆمەڵگەیەکی تر لەوانەیە دەرگایەکی تریان بە ڕوودا بکاتەوە و بتوانن توانا و هێزی خۆیان بەکار بهێنن و پەروەردەیەکی زانستی و سەردەمیانە وەربگرن.
