لە مێژووی گەلانی دونیادا زۆر ڕووداوی خۆش و ناخۆش هاتوونەتە ئارا، کە لە ناو ئەو ڕووداوانەدا تاقمێکیان دواتر بە هۆی ئەوەی لە بیرگەی خەڵکدا ماونەوە و کاریگەرییان لەسەر بەرەکانی یەک لە دوای یەکی کۆمەڵگا داناوە، بوونەتە بەشیک لە شوناسی ئەو گەل و نەتەوانە. بۆ وێنە دەتوانین لە ڕووداوە قەبەکانی وەک کوشتار و سووتاندنی "جوولەکە"کان لە پڕۆژە و ئۆپەراسیۆنی "ئاشۆیتس" ناو بێنین. ئەو ئۆپەراسیۆنەی ڕێژیمی "هیتلێر" لە دژی جوولەکەکان کردی، دوو لایەنی جیاوازی هەبوو کە دواتر کاردانەوەکان بە هەر دوو باردا لەبەرژەوەندیی جوولەکەکانی جیهان شکایەوە. لە ئاستی جیهانیدا، بۆ یەکەم جار هاودڵی و پشتگیرییەکی جیهانی بۆ جوولەکەکان بە داوەوە بوو. هەر بەو هۆیەش تەنانەت زلهێزەکان کەوتنە بیری ئەوەی گەلێک کە تا ئەو ڕادەیە چەوساوەتەوە و پلان بۆ پاکتاو کردنی داندراوە و پلانی مەترسیداری لەسەر تاقی کراوەتەوە، پێویستە لە بێ ماڵ و حاڵی و بێ ولاتی و ماڵ بەکۆڵی ڕزگار بکرێ و باشترین ڕێگاش ئەوەیە وڵاتێکیا ن بۆ تەرخان بکرێ و پشتگیرییان لێ بکرێ . هەروەها ئەنجامدەرانی پلانە دژی مرۆڤەکان کە لە دژی جوولەکەکان دڕندەییان نواندبوو سزا بدرێن. کۆی ئەو بڕگانەی باسیان کرا، بە زیادەوە لە لایەن وڵاتانی براوەی شەڕی جیهانییەوە جێبەجێ کران و جوولەکەی ئاوارە و بێ و ماڵ و حاڵی هەموو جیهانیان دەنگ دا بگەڕێنەوە بۆ وڵاتی بەڵین پێداراویان لە ڕۆژهەڵاتی ناوین و دەوڵەتی ئیسڕائیل دابمەزرێنن. لە لایەکی دیکەوە زەمانەتی مانەوەیان لەو جوغڕافیایەی کە پڕ بوو لە دژبەرانی ئەوان هەر لە لایەن ئەو زلهێزانەوە واژۆ کرا و تا ئێستاش کە لە سەدەی بیست و یەکەمداین، لە ژێر سێبەری ئەو زەمانەتەدا، ئیسڕائیل بە شان و شکۆ گەییەوە. لە باری چەکدارییەوە بووەتە یەکێک لە هێزە ناودارەکانی جیهان. لە بواری زانستییەوە لە ئاستی جیهاندا قسەی دەڕوا و زانایانی لە لقی جۆراوجۆردا خۆیان پێگەیاندووە. بۆ ڕاستیی ئەو قسەیە دەتوانین چاوێک بەسەر براوەکانی خەڵاتەکانی نۆبێلدا بخشێنین بۆوەی بزانین گەلێک بەو حەشیمەتە کەمەوە، چەند خەڵاتی نۆبێلی بردووەتەوە و بۆ وێنە نەتەوەی عەڕەب بەو هەموو ژمارە و دەوڵەتەوە چەند خەڵات؟
کۆی جوولەکەکانی جیهان نزیکەی پازدە میلیۆن کەسن. تا ئێستا لە ٩٠٠خەڵاتی نۆبێل جوولەکەکان بیست لەسەدی کۆی خەڵاتەکانیان بۆخۆیان تەرخان کردووە. بە نیسبەت ژماریانەوە لە بەراوەرد لەگەڵ لایەنگرانی ئایینەکانی دیکە ١٠٠ بەرابەری هەموو ئایینەکانی دیکەیان خەڵاتی نۆبێل بردووەتەوە. ئەوان تەنیا لە بواری ئابووریدا ٣٣ جاریان خەڵاتی نۆبێل ووەرگرتووە، کەچی براوەکانی خەڵاتی نۆبێل کە عەڕەبن تەنیا شەس کەسن.
ئەگەر لەو باسە لاوەکییە لادەین، دەگەینە سەر کاریگەریی ناوخۆییی کارەساتی ئاشۆویتس. واتە با بزانین کۆمەڵکوژی و بنەبڕی کردنی جوولەکەکان لە ناو خۆی کۆمەڵگای جوولەکە چی بەدوادا هات. ئایا ئەو پڕۆژە و عەمەلیاتە بووە هۆی ترس و دڵەڕاوکێ و خۆ حەشاردانیان و لە سەر نەخشەی جوغرافیا پاک بوونەوە؟ ئایا وایان لیهات لێک ڕابسێن و کوتکوت بن و لە دژی یەک هەرکام بکەونە پاڵ یەکێک لە وڵاتانی ناوچە و یان ببنە دەستەی لایەنێکی زلهێزی جیهانی. یان ڕەوتی ڕووداوەکان شتێکی دیکەمان نیشان دەدەن.
لە پاش ئەو ڕووداوانەی بەسەر جوولەکە هات بەر لە هەموو شت جوولەکەکانی پرش و بڵاو لە هەموو جیهان هۆکارێکیان بۆ جارێکی دیکە پێکەوە بوون و هاودڵی دیتەوە. ئەویش کارەسات بوو. واتە جوولەکەی زانا و نەخویندەوار، دەوڵەمەند و هەژار، کۆمۆنیست و لیبڕاڵ و ... کە هەر کا م پێشتر بە پێی دۆخی ئەو وڵاتانەی تێیاندا دەژیان بیریان دەکردەوە و تا ڕادەیەک کولتوور و شێوە ژیانی ئەوانیشیان گرتبوو، وەخۆ هاتنەوە. کارەسات چرایەکی سووری بۆ هەڵکردن بۆ ئەوەی هەست بە مەترسییەکی گەورە بکەن. مەترسی وای کرد لە دەوری یەک کۆوە بن و لە ئاکامدا بە گەڕانەوە بۆ داوێنی شاخی "سەهیۆن" ئەوەی ساڵیانی ساڵ بوو لە دوای وێڵ بوون پێی بگەن. نیشتمانی ئازاد.
جودا لەوە جوولەکەکان شتێکی دیکە لە ئەزموونی جیهانی فێر ببوون ئەویش ئەوە بوو دونیای ئەوڕۆ دونیای ئازادە و ئەوان ڕاست لە ژێر سایەی ئەو کولتوورەی جیهانی ئازادە کە توانیویانە ئەو کیانە بۆخۆیان دەستەبەر کەن. کەواتە پێویستە لە جیهانێکی ئاوادا و بۆ سەلماندنی خۆیان بە جیهان، بەر لە هەموو شتیک فێری یاساکانی کایەی جیهانی ئازاد بن و هەر ئەوەش بوو بە بەردی بناخەی پێکهێنانی دێموکڕاسییەک کە تا ئێستاش لە ناوخۆی ئیسڕائیل هەر دەوامەی هەیە. هەڵبەت ئەو باسانە جودا لە باسی هەڵسوکەوت یان شەڕی عەڕەب و ئیسڕائیلە و ئەو بابەتە بە تەنیا شیکاری و لێداونی تایبەتی خۆی دەوێ. لێرەدا تەنیا مەبەست ئەوە بوو کە بزانین چۆن کارەساتێک بوو بە شوناس بۆ نەتەوەیەک و کۆی کردنەوە؛ کیانی بۆ پێک هێنان و سەرەنجام بە ئاواتی مێژوویی خۆیانی گەیاندن.
ئیستا پرسیار ئەوەیە ئەدی بۆچی ئەو هەزارن کارەساتەی بەسەر کورد هاتووە و یە ک لەوان کارەساتی کیمابارانکردنی شاری هەڵەبجە نەیتوانی ئەو ڕۆڵە بۆ کورد بگێڕێ؟
یان دەکرێ ئەو پرسیارە ئاوا بکەین: ئایا هەڵەبجە توانی ڕۆڵێکی ئاوا کاریگەر لەسەر شوناسی کۆمەڵایەتی و سیاسیی کورد دابنێ؟ وڵامی ئەو پرسیارە چ ئەرێنی بێ و چ نەرێنی پێویستی بە بەدەستەوەدانی بەڵگە و شیکارییەکی کورت هەیە.
پاش ڕوودانی کارەساتی هەڵەبجە جا هەر هۆکارێکی هەبێ، زیاتر لە پێنج هەزار مرۆڤی کورد بە ناخۆشترین شێوە شەهید بوون و سەدان هەزار کەس لە خەڵکی کورد ئاوارەی وڵاتانی دەوربەریان بوون. لە ئاستی نێودەوڵەتیدا، وەک هەر کارەساتێکی گەورەی مرۆڤیی دیکە کاردانەوەی بە دوادا هات، بەڵام کاردانەوەکان بەقەد بارستای ئەو جینایەت و کۆمەڵکووژییە نەبوون کە لە کورد کرا بوو. "نۆوام چامسکی" لە کتێبی "دەوڵەتە سەرکێشەکان"دا باسی ئەوە دەکا کە "سەددام" چۆن ملی لە یاسای نیودەوڵەتی بادا و هەر ئەوەش گردە نشینی کرد. بەڵا م بە هۆی ئەوەی لەو سەردەمەدا هێشتا پەیوەندیی لەگەڵ ڕۆژائاوا بە تەواوی نەپچڕابوو، وڵاتانی ئەورووپایی تا ڕادەیەک هاودڵێیان لەگەڵ کورد کرد و وڵاتانی ناوچەش هەوڵیان دا بە ڕادەیەک لە ئازار و ژانەکانی ئەو خەڵکە لێقەوماوە کەم کەنەوە. کە بەشی هەرە زۆری هەڵبەت کەوتە شەر شانی خەڵکی ڕۆژهەڵاتی کوردستان و تا ڕادەیەکیش یارمەتی ناوەندە حكوومییەکان .
بەڵام ئەگەر ئەوانەش بخەینە پشت گوێ، دەبێ باس لەوە بکەین کە بۆ یەکەم جار و لەدوای ڕوودانی ئەو زنجیرە کۆمەڵکوژییانە بوو کە یاسایەکی تایبەت بە کورد لە نەتەوەیەکگرتووەکان دەرکرا و مەداری سی و شەس دەرەجە دەستنیشان کرا، کە پاش ئەو تا ڕادەیەک هێرشی دڕندانە بۆ سەر کورد کەم بووە. ئەگەر بە کورتی بە سەر ڕووداوەوکانی دوای کارەساتی هەڵەبجەدا تێپەڕین دەبێ بڵێین پاش ئەو کارەساتە وردە وردە کوردی باشوور و ئازارەکانی زیاتر ناسران و کۆڕ و ناوەندە جیهانییەکان گرینگییان پێدان و شۆڕشی کورد کەوتە بوار و ئاستێکی دیکە و لە ئاستی نێودەوڵەتیدا فایلی نوێی بۆ کراوە.
هەر ئەو کارەساتە وەک ئاشۆیتس توانی بۆ ماوەی نزیک دوو دەیە خەڵکی کورد بە تایبەت لە باشوور و ڕۆژهەڵات لە دەوری یەک کۆکاتەوە. واتە کارەسات ڕۆڵی یەکیەتیی گێڕاوە و بە سەدان و بگرە هەزاران کۆڕ و کۆبوونەوەی ئەدەبی و کۆمەڵایەتی و سیاسی بۆ بەرز ڕاگرتنی یادی قوربانیانی هەڵەبجە گیرا. بەڵام لە ناوخۆی سیاسەتی کوردیدا هەڵەبجە تا ئێستاس نەبووە بە بەشێک لە شوناسی مرۆڤی کورد و زەنگێکی مەترسی کە سیاسەتوانانی کورد سەرەڕای جیاوازیی بیر و ڕا و بەرژەوەندی، مەجبوور بکا کایەکانی جیهانی ئازاد بە تەواوی ڕەچاو بکەن و ئەوەش تا ڕادەیەکی زۆر لە ئاستی نێودەوڵەتیدا خەساری پێ گەیاندوون. دەبوو هەڵەبجە ببێتە هێمای یەکگرتوویی و وڵاتێکی یەکپارچەی بۆ کوردان بە دواوە با، نەک هەرێمێک بە دوو زۆنەوە. ئەوەی جوولەکە کردی تا ئێستاش باشترین وانەی سیاسی و کۆمەڵایەتییە بۆ کورد و هەموو نەتەوە بندەستەکان کە چۆن لە ژێردەستەییەوە بگەنە سەردەست بوون و چۆن لە کارساتەوە بگەنە شان و شکۆیەک کە پارسەنگی هێزە ناوچەیی و جیهانییەکان بە بوون یان نەبوونی ئەوان گۆڕانی بەسەردا دێ .
بابەتی هەڵەبجە بە هۆی ئەوەی لە ئاستی دروشمدا ماوە و کاری بۆ نەکرا، بوو بە بابەتێکی ڕۆتین، لە حاڵێکدا دەبوو ئەو هێمایە وەک هێمای سیاسی کورد، هەم لە ناوخۆ و هەم لە ئاستی جیهانی، بەردەوام زیندوو بکرێتەوە. ناوچەی هەڵەبجە و پاریزگای هەڵەبجە پێویست بوو و هەیە بکرێتە یەکێک لە مەبەستەکانی "گەشتیاریی سیاسی". لە دونیای ئەوڕۆدا جودا لەوەی گرینگی بە گەشتیاری وەک ڕۆچنەیەک بۆ ئابووری دەدەن، بەهەمان شێوە دەڕوازەیەکیشە بۆ ناساندنی مێژوو و شوناس، کام سەرۆکی وڵاتان و گەشتیاری بیانی هەیە بچێتە ئیسڕائیل و سەردانی "دیواری نودبە" نەکا. هەر بەو شێوەیە دەبوو هەڵەبجە ئەوەندە لەباری شاری و ئاوەدانییەوە پێی ڕاگەیشتبان، بووبا بە یەکێک لە جەمسەرەکانی گەشتیاریی سیاسی لە هەموو ڕۆژهەڵاتی ناڤیندا. کەچی بە داخەوە تەنیا بە دانانی مۆنیۆمێنتێک ناتوانین بەو مەبەستە گەورە سیاسی و کۆمەڵایەتییە بگەین.
