ئەنگین ئولمەز

ئەدەبیات بەسەر دوو بەشی ئەدەبی زارەکی و نووسراودا دابەش دەبێت. ئەدەب چ زارەکی بێت یان نووسراو، مرۆڤ ناتوانێت پێناسەیەکی گشتیی بۆ بکات. پێناسەی ئەدەب لە بەرهەمی ئەفلاتوونەوە دەستی پێ کردووە کە ناوی دەوڵەتە و تا ئێستاش بەردەوامە. ئەفلاتوون دەڵێت: "ئەدەب دەربڕینی مرۆڤە". "دەیڤید لۆج ئینگلیز" لە کتێبی "جۆری سەتایلی مۆدێڕن"دا باس لەوە دەکات کە ئەدەب ئەو کاتاگۆرییەیە کە مرۆڤەکان بەپێی هەست و بیرکردنەوە و بۆچوونەکانیان دەینووسن و بەپێی ئەم یاسایانە شێوەی خۆیان وەردەگرن. هەر کەسێک بەپێی کولتوور و هونەر و ڕابردووی خۆی ئەدەبیات وەردەگرێت. هەموو نەتەوەیەک دەیەوێت ئەدەبیاتی خۆی بخولقێنێت.

ڕۆمان یەکێکە لەو فۆرمە نووسراوانەی ئەدەبیات کە لە سەردەمی مۆدێڕندا جێگەی خۆی گرتووە. ئەگەر مرۆڤ پێناسەی ژانرێک بکات، لە ژانرەکاندا، هەندێک جار ناوەڕۆک، هەندێک جار ئایین، هەندێک جار ڕوانگەی ئەدەبی کە فۆرمی جیاوازیان هەیە، هەموویان کاریگەرییەکی زۆریان لەسەر دەبێت و بەو پێیە شێوەی خۆی وەردەگرێت. ڕۆمان وەک ژانرێکی ئەدەبی لە سەردەمی مۆدێڕندا سەریهەڵداوە، تایبەتمەندییەکەی ئەوەیە کە بەپێی سەردەمەکەی شێوەی خۆی وەردەگرێت. نموونەیەکی سەرەتایی ژانری ڕۆمانەکە "Don Quixote"ە و سیفەتە گشتییەکانی کارەکتەری، تایبەت بە سەدەکانی ناوەڕاستە.

بەپێی کات، بەپێی ئەو کولتوورەی تێیدا دروست بوون، تەنانەت بەپێی شارستانییەت و چینە داهێنەرەکانی ژانرەکان، ژانرە ئەدەبییەکان گۆڕاون. ئەمەش بە ڕوونی لە ژانری ڕۆمانەکەدا دیارە. ژانری ڕۆمانەکە، وەک کۆرپە، هێشتا پرۆسەی گەشەکردن و گەشەسەندنی خۆی تەواو نەکردووە، هەمیشە لە جووڵەدایە.

مارکسیستەکان دەڵێن، ئەدەبی مۆدێڕن زیاتر لە سایەی بۆرژوازییەوە نووسراوە. سێ توخمی سەرەکی هەن کە ژانرە ئەدەبییەکان دیاری دەکەن: چینە کۆمەڵایەتییەکان، کولتوورە نەتەوەییەکان و شارستانییەتەکان. کاتێک ئەم بارودۆخانە دەگۆڕدرێن، یان بەرگیان دەگۆڕن، ئەوا جۆری نوێ سەرهەڵدەدەن.

سەرەتای مۆدێڕنیزم نموونەیەکی باشە بۆ ئەمە، لەگەڵ سەرەتای مۆدێڕنیزمدا گۆڕانکاریی زۆر لە بواری ڕۆماندا ڕوویدا.

René Wellek و   Austin Warrenدەڵێن، بۆ ئەوەی پۆلێنکردنێک بکرێت، پێویستە هەم ناوەڕۆک و هەم فۆرمەکە، شێوەیان لەبەرچاو بگیردرێت. بەڵام ئەم ڕێوشوێنە کەمێک قورسە. چونکە ڕۆژ بە ڕۆژ مرۆڤ و کاتەکان دەگۆڕدرێن، هیوا و ئارەزووی مرۆڤەکان دەگۆڕدرێن. Jakop Burchart دەڵێت، لە کۆمەڵگەی مۆدێڕندا چیرۆک بووە بە ڕۆمان، واتە بە تەنیا کراسەکەی گۆڕیوە.

بۆ نموونە شیعر بووەتە گۆرانی. هەندێک جار جۆرەکان سەریەک دەخەن. ڕۆمان هەندێک جار ڕۆمانسی خۆی دەردەخات، وەک شیعر و وێنەسازی، بەڵام Octavio Paz سنوورێک دادەنێت و دەڵێت، ئەگەر ڕۆماننووس تەنیا ڕۆمانێک بنووسێت، نابێ لە یاساکانی ڕۆماننووسین لا بدات.

مۆدێڕنیتە شتێکی چالاک و سیستماتیکە، وەک ڕووبارێک، هیچ کۆنتڕۆڵێکی نییە، هەمیشە دەڕژێت و دەگۆڕێت. مۆدێڕنیزم بە چەشنە چەقبەستووەکانەوە نالکێت. هەموو بزووتنەوەیەکی ئەدەبی گۆڕانکاریی گەورە لەگەڵ خۆیدا دەهێنێت و ئەم گۆڕانکارییە بە ڕوونی لە ژانری ڕۆماندا دیارە.

لەسەر ئەم گۆڕانکارییانە دەتوانین ئەو گۆڕانکارییانە نیشان بدەین کە مۆدێڕنیزم- پۆست‌مۆدێڕنیزم هێناویەتییە ئاراوە، بۆ نموونە گۆڕانکاریی زۆر لە Don Quixoteەوە تا سەدەی بیستەم ڕوویداوە. هەروەک Mehmet Taner Türk دەڵێت، گۆڕانی نێوان ساڵانی بیستەکان و حەفتاکانی سەدەی ڕابردوو لە ڕۆمانەکەدا ژانرەکانی تریش دەگرێتەوە و ڕووخسارێکی نایەکسان وەردەگرێت، ئەمەش بۆ ئاشکراکردنی گەورەیی گۆڕانکارییەکە گرینگە.

ڕۆمان کۆمەڵەیەک لەو جۆرانەیە کە پێشتر هەبوون، بەڵام ئێستا بوونیان نییە. لەنێو جۆرەکانی تردا گرینگییەکی زۆری هەیە. جیاوازیی ڕۆمان و ژانرەکانی تر ئەوەیە کە خەیاڵی و ڕاستەقینە و بە تایبەتمەندیی تایبەت جیا دەکرێتەوە.

Wellek دەڵێت، نووسینی هەر بەرهەمێک جیاوازە. دەتوانین بڵێین ڕۆمانەکە بەسەر سێ بەشدا دابەش کراوە، قۆناغی کلاسیک، قۆناغی مۆدێڕنیستی و قۆناغی پۆست‌مۆدێڕنیستی. بەڵام بە ئاسانی دەتوانین بڵێین ئەم دابەشبوونە بۆ هەموو گەلان وەک یەک نییە، ئەو دابەشبوونە بەپێی فۆرمی ئەورووپی کراوە.

هەر نەتەوەیەک بەپێی گەشەی خۆی کاتەگۆریی خۆی دروست دەکات. ئەو گەلانەی کە ئەزموونی نووسینیان بەهۆی زمان و زمانی ئیداری بێ ڕەواج ببوو یان ئەوڕۆ بەهۆی دامەزرانی دەوڵەت- نەتەوەکانەوە ئەو ئەزموونە قەدەغە کراوە، ڕۆمان و ژانرەکانی دیکە دەکەنە بەشێک لە کاری "تۆمارکردن"، بەرهەمێک کە لە ڕێگەی نووسینەوە لە مردن ڕزگاری دەبێت.

بۆ نموونە دابەشبوونی ئەورووپی بەپێی پێشهاتەکانی ڕۆمانی کوردی ڕاست نییە. هەرچەندە ڕۆمانی کوردی بەپێی ئەو پۆلێنکردنە و بەپێی سەردەمەکانی ئەو پۆلێنکردنە نەنووسراون، بەڵام لە ناوەڕۆکەوە دەگەینە ئەو ئاکامەی کە سەر بە کام پۆلە؟ هۆکاری ئەم دۆخەی ڕۆمانی کوردی زۆرن. بۆ ئەوەی زۆر لە ناوەڕۆکی دەقەکەمان لا نەدەین، بۆ ئێستا ناچینە نێو ئەو بابەتەوە.

سەرچاوەکان:

Mehmet Taner Türk، "شیکاریی بەراوردکاری بەرهەمەکانیPaul Auster و Metin Kaçan لە چوارچێوەی پۆست‌مۆدێڕن"، زانکۆی سەلچووک، تێزی کارناسیی باڵا، کۆنیا، ٢٠١٢.

ڕەمەزان ئالان، فۆلکلۆر و ڕۆمان، پەیوەند، ئەستەنبوڵ، ٢٠١٣.

Sevra Fırıncıoğulları, “Romanın Değişen Karakterleri Üzerine Bir Değerlendirme”, Karadeniz, Hejmar 33, r, 92-104.