ئاران هەورامان
مێژوونوسیی کوردی واتە نووسینی مێژووی تایبەت بە کورد، دەگرێتەوە بۆ کۆتایی سەدەی شانزدە و شەرفخانی بەدلیسی کە بە بەراوەرد لە گەڵ مێژوونوسانی هاوچەرخی خۆی لە گوتاری تورکی و فارسی و عەرەبی، دەکرێت بڵێین دەگمەن و تەنانەت کەم هاوتایە. ڕاستە ئەم کتێبەی شەرفخان واتە شەرفنامە بە زمانی فارسی نووسراوە و مێژووی سیاسیی دەسەڵاتداران و حاکمانی کورد ڕەگەزە، بەڵام نابێت ئەو پێشەکییە زانستی و کۆمەڵناسی و دەرونناسییانەی شەرفخان سەبارەت بە کۆمەڵگەی کوردی پەڕاوێز بخرێت و فەرامۆش بکرێت. بێگومان پێشەکیی شەرفنامە، سەرەتای خوێندنەوەی جیددی و زانستییانەی کۆمەڵگەی کوردییە کە دەکرا ببێە سەرەتای سوننەتی ڕوانینی زانستی و شیکارانە لە مێژوونووسیی کوردی؛ بەڵام مەخابن هەر زوو فەرامۆش کرا و بە جیددی وەرنەگیرا و تەنانەت لە لایەن نووسەری «خۆلاسەیەکی تاریخی کورد و کوردستانیش» کەمترین ئاوڕێ لێ نەدرایەوە.
شەرەفخانی بەدلیسی
ڕەوتی مێژوونووسیی کوردی پاش شەرفخان، نە تەنیا بۆ چەندین سەدە تووشی پچڕان و دابڕان، بەڵکوو تەنانەت تووشی داڕمانیش بوو. بۆ وێنە تەنیا نزێکی ٢٠٠ ساڵ پاش شەرفنامە، دووبارە مێژوونووسیی کوردی لە سەر دەستی مێژوونووسانی سەر بە دەسەڵاتی ئەردەڵان دەستی پێ کردەوە، بەڵام ئەمجارە ناوچەگەرایی و نووسین بۆ بەرزڕاگرتنی دەسەڵاتی سیاسیی حاکمانی ئەردەڵان و پشتکردنەوە و بەپەڕاوێزخستنی خەڵک، مێژوونووسیی کوردیی تووشی دووپاتکردنەوەی کەم بایەخی سوننەتی مێژوونووسیی نەریتی، واتە ڕەوایەتیی دەسەڵات-ناوەند و گێڕانەوەی ڕووداوی سیاسیی حاکمان بوو و بە واتەیەکی دیکە مێژوونووسی، کورت کرایەوە سەر دەسەڵات و ناوچەگەرایی و ئەمە لە حاڵێکدا بوو هاوکات مێژوونووسی مۆدێرن و نەتەوەیی لە گوتاری عەرەبی و تورکی و فارسی لە سەرهەڵداندا بوون.
بە گشتی مێژوونووسیی سەردەمی ئەردەڵان سەرەڕای هەندێ خاڵی ئیجابی، درێژەی هەمان سوننەتی ڕووداونووسیی پێشوو بوو و تەنانەت بۆ ماوەیەک مێژوونووسی ناوچەگەرایەنە و سیاسیی دوبارە خستە ناوەندی باسەوە؛ بۆیە لە کوردستانی ڕۆژهەڵات هەر ئەم سوننەتە ئیزنی بە سەرهەڵدانی مێژوونووسیی کوردستان‌تەوەر نەدا و سەرهەڵدانی مێژوونووسیی کوردستان‌تەوەر گواسترایەوە بۆ باشووری کوردستان و هەڵبەت لە ژێر کاریگەریی ئەستەموڵ.
ڕەنگە بتوانین بڵێین ئەستەمول، یەکەم ناوەندی شەرقی و موسوڵمان بوو کە لە بەر نزیکی بە ڕۆژئاوا تووشی گۆڕانکاریی فەرهەنگی و سیاسی و کۆمەڵایەتیی بەرچاو بوو و دەنگی نۆێخوازی بە شێوازی ڕۆژئاوایی سەری هەڵدا. کوردیش بە بۆنەی ئەوەی بەشێکی زۆری خاکەکەی سەر بە دەسەڵاتی عوسمانی بوو و هەروەها بە هۆی نیشتەجێبوونی هەندێ کاربەدەستی کوردی سەر بە دەسەڵاتی عوسمانی و گرنگتر لە هەومووی بانگهێشتی سەرانی کورد و نیشتەجێکردن و چاودێریکردنیان و کردنەوەی یەکەم مەکتەبی عەشایەری لە سەر دەستی سوڵتان عەبدولحەمید دووەم (١٩٠٩-١٨٧٦ ) لە ساڵی (١٨٩٢)(ئەڵا کۆم، ٢٠٠٥ :٥٧) بە مەبەستی سیاسی و جێگیکردن و دەستەمۆکردن و پەروەردکردن مناڵانی سەرانی کورد لە ژێر دەسەڵاتی عوسمانی، ئەستەموڵ بۆ کوردان بووە ناوەندی سەرەکیی ئەندیشە و گۆڕان و مافخوازی و، لیڕەوە «کوردێکی زۆر کە لە ناوچە و پارچە جیاکانی کوردستانەوە هاتبوون، پیناسەی عەشایەری و ناوچەیەییی خۆیان خستە لاوە و کەوتنە پشکنینی ئەتنیکی و گەڕان بە دوای بنچینەی نەتەوەییدا. لەم ساڵانەدا پەرەسەندنی زانستی مێژووش لەنێو کورددا بەرچاو دەکەوێ بە تایبەتی بڵاوکراوە وەرزانەکانی کورد لەم بابەتە ڕۆڵیکی گەورەی بینیوە» (ئەڵا کۆم، ٢٠٠٥ :٨٥ ). بەم بۆنەیەوە ئەستەموڵ لە دەرەنجامدا بوو بە ناوەندی نوێخوازی و مافخوازیی خوێندەواران و سیاسەتمەدارانی کورد و یەکەم چینی ڕۆشنبیران و ڕۆژنامەنووسان و سیاسەتمەدارانی کوردستان‌تەوەر و ئەنجومەنە کوردییەکان لەم شارە سەریان هەڵدا و دامەزران و لەم نێوانەدا واتە لە ڕەوتی تازەگەری و نوێخوازی، دوو چەمکی نەتەوە و نیشتمان تووشی گۆڕانی سەیر و سەرەکی بوون. ئەم ڕووداوە دەگەڕێتەوە بۆ کۆتاییی سەدەی ١٩ و سەرەتای سەدەی بیستەم.
ئەستەموڵی کۆتاییی سەدەی ١٩ و سەرەتای سەدەی ٢٠ هاندەری هەوەڵ بۆ بیرکردنەوە لە شۆناس و قەومییەت و نەتەوەسازی بوو. دیارە بواری مێژوو، زەمینە و بەستێنی سەرکی بۆ دۆزێنەوەی شۆناس و نەتەوەسازی و وەشیاری نەتەوەیییە؛ هەر بەم بۆنەیەوە و هەر لەم سەردەمەدا ڕوانین بۆ مێژوو تووشی گۆڕانی سەرەکی و جیددی دەبێت و لە مانای باسکردن لە پیرۆزیی دەسەڵات و پاڵەوانییەتیی پاشاکان و گێڕانەوەی ڕووداوی سیاسی و باسکردن لە ئیرادەی خودا بۆ باسکردن لە خەڵک، ژیانەوەی هێماکانی ڕابردوو، بەئەزەلیکردن و ڕابردووسازی و ئیرادەی مرۆڤ تووشی گۆڕانی سەیر بوو.
پێشتر لە گوتار و ئەدەبیاتی سیاسیی ڕۆژهەڵات و بە تایبەت ڕۆژهەڵاتی موسەڵمان، چەمکی میللەت یان نەتەوە، مانا و باری ئایینی و دینیی هەبوو و میللەت برییتی بوو لە شوێنکەوتوانی ئایینی ئیسلام و لێرەوە هەموو موسوڵمانان دەبوایە وەک بەشێک لە ئۆممەتی ئیسلامی خۆیان پێناسە بکردبایە. پاش ئاشنا بوون و نزیکبوونەوە لە ڕۆژئاوای مۆدێرن و بە تایبەت دامەزرانی یەکەی سیاسیی دەوڵەت-نەتەوە لە ڕۆژئاوا و بەرزبوونەوە ویستی دامەزرانی یەکەی دەوڵەت-نەتەوە لە نێو نەتەوەکانی ژێر دەسەڵاتی عوسمانی و هەروەها سەرهەڵدانی شۆناسی نوێ لە ڕێگەی پەرەسەندنی دیاردەی مۆدێرنی ناسیۆنالیزم، پێناسەی میللەت بە تەواوەتی تووشی گۆڕانکاری بوو و لە پێناسەی شوێنکەوتووانی ئایین بۆ خەڵک و زەنجیرە قەومی هاوڕەگەز و هاوبەش و بە واتایەک بۆ ناسیۆنی ڕۆژئاوایی گۆڕا و لە گوتاری نوێی کوردییشدا کە دەکرێت سەرەتای بۆ حاجی قادری کۆێی بگەڕێنینەوە دەنگی دایەوە و بە واتەیەک دەستەواژە و چەمکی «میللەتی کورد» سەری هەڵدا و دواتر لە ڕۆژنامەی کوردستان و لە ناو بەرهەمەکانی پیرەمێرد و شاعیران و یەکەم بازنەی ڕۆشنبیرانی کورد پەرەی سەند.
پیرەمێرد
میللەتە باقی،مابەقا فانی/ هەر لە جافی هەتا گۆرانی(حاجی قادر،١٩٨٦ : ٢١٦)
ئەوانەی مۆڵکی خۆیان کردە دەوڵەت/وەکوو بت دەیپەرستن جەمعی میللەت(حاجی قادر،١٩٨٦ : ٢٦٠)
ئەمەوێ عالەمی مەدەنییەت ئاگادار بکەمەوە کە ئاگری ئێمە بۆ تاتەشپەرەستی نییە بۆ ئەمەیە کە سەری ساڵ تازە ڕێی بەختی میللەتەکەم ڕووناک بکەمەوە (پیرەمێرد،٢٠٠٩ :٨٣ )
هاوکات لە گەڵ چەمکی میللەت، چەمکی وەتەنیش لە مانای زێد و وەتەنی ئاسمانی، مانای بۆ نیشتمان و سەرزەمینی کوردان گۆڕا.
کوڕانمان ئەبێ لە ڕێی نیشتماندا نەبەزن بیشیان کوژن (پیرەمێرد،٢٠٠٩ :١٦ )
میللەتی کورد واجیبە و شەرتی ئیمانیانە مەحبەتی کوردستانیان هەبێ و خۆشیان بوێ (حوزنی ، ١٩٢٥ :٥٣ )
حوزنی موکریانی
پاش دروستبوونی وەشیاریی نەتەوەیی لە لایان هەندێ خوێندەوار و ڕۆژنامەنووسی نیشتەجێی ئەستەموڵ، چەندین کەس و لەوانە حوزنی موکریانی و ئەمین زەکی بەگ، ڕوویان کردە بواری مێژوونووسیی کوردستان‌تەوەر و وەک بەستێنی نەتەوەسازی و وشیاریی نەتەوەیی تەماشایان کرد. حوزنیی موکریانی لە ساڵی ١٩٢٥ بە نووسینی یەکەم میژوونووسیی کوردستان‌تەوەر لە ژێر نێوی «غونچەی بەهارستان»، کەوتە ڕابردووسازی و بە کوردکردنی ئوستووەرە هاوبەشەکانی نەتەوەکانی ئێران و هەروەها هەندێ کاری دیکەی نەتەوەسازیی لە ڕێگەی مێژوونووسینەوە. حوزنی بە باشی لە گرنگیی مێژوونووسی بۆ نەتەوەسازی ئاگادار بوو: «تەئریخ حسیات و نەجیبیی ئینسان بڵند دەکات. ئینسان لە سەر ڕێگای تەرەقی و تەواوی بۆ مەنزڵی ئازادی و سەربەستی دەباتە پێشەوە»(حوزنی، ٢٠٠٧ : ٥٨ ) هەر بۆیە دەستی بە مێژوونووسی کوردستان‌تەوەر کرد.
