ئەنوەر کەریم سەعید
تیۆریی ئاریایی بوونی کورد یەکێک لەو تیۆرییە زاڵانەیە کە دەمێکە لە ناوەندە زانستییەکانی ئێران و کوردستاندا هەیە و ئەوانیش پشتیان بە توێژینەوەی بەشێک لە ڕۆژهەڵاتناسەکان بەستووە کە لەسەدەی نۆزدەهەمەوە تەنانەت پێشترەوە هاتووەتە ئاراوە. بەڵام نووسەرانی سێ نەتەوەی عەرەب و تورک و فارس کە خاکی کوردستان لە نێوانیاندا دابەشکراوە، سەبارەت بە ڕەگەز و ڕەچەڵەکی کورد سێ بۆچوونیان لە کتێبەکانیاندا تۆمار کردووە:
ئەلف- مێژوونووسان و نووسەرانی عەرەب لە سەدەکانی نێوەڕاستدا نووسیویانە کورد بەشێک بووە لە نەتەوەی عەرەب کە لەبەر داڕووخانی بەنداوی مەئارب و زوڵم و زۆری حاکمانی مووسڵ لە سەرزەمینە عەرەبییەکان دابڕان و پەنایان برد بۆ ناوچە کوێستانییەکان و زمانەکەشیان گۆڕدرا.
ب- مێژوونووسە تورکەکانیش دەڵێن ڕەچەڵەکی تورک و کورد هەر یەکێکە و هەردووکیان دەگەڕێنەوە بۆ تۆرانییەکان و ئەو کوردانەی کە ئێستا لە کوێستانەکاندا دەژین تورکی کێوین و زمانی تورکییان فەرامۆش کردووە.
ج- مێژوونووس و نووسەرە ئێرانییەکانیش بە کەڵکوەرگرتن لە نووسینی بەشێک لە توێژەر و ڕۆژهەڵاتناسی ئەورووپایی بە هێنانە گۆڕێی تیۆریی "ئاریایی بوونی کورد و هاوڕەچەڵەک بوونی لەگەل فارس و ئێرانییەکان"، لە ئاکامدا بە هاوڕەگەزی فارس یان بە بەشێک لە فارسی دادەنێن.
بەڵام ئەگەر ئاوڕ لە توێژینەوەکان بدەینەوە لە دووسەدەی ڕابردوودا دوو بۆچوونی جیاواز سەبارەت بە زمان و ڕەچەڵەکی کورد بەو شێوەیە هاتوەتە ئاراوە: بۆچوونی "یەکەم" لەسەر بنەمای ئێرانی بوونی زمانی کوردی و ئاریایی بوونی کورد دامەزراوە و سەرنجی بەشێکی زۆر لە توێژەرانی ئێرانی بۆ لای خۆی ڕاکێشاوە و لە دابەشکارییەکاندا پشتی پێ دەبەستن. بۆچوونی " دووهەم"یش دەڵێ کورد نەتەوەیەکە هەر لە سەردەمی کەونارا و پێش مێژووەوە تاکوو ئەمڕۆ لەسەر خاکی خۆی ژیاوە و یەکێک لە نەتەوە دێرین و ڕەسەنەکانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستە و تیۆری ئاریایی بوونی کورد و کۆچی ئەم نەتەوەیە بۆ ئەو ناوچانەی کە ئێستا تیایدا دەژین بە ناڕاست دەزانێت.
تیۆریی و بۆچوونی یەکەم کە ئاریایی بوونی کورد لەو بیرۆکەیەوە سەرچاوەی گرتووە ئاریاییەکان بە ڕەگەزێک دادەنێت کە لە هەموو ڕەگەزەکانی تری مرۆڤ سەرترن و لە ئەورووپاوە بەجیهاندا بڵاو بوونەتەوە و کۆچیان کردووە بۆ ئاسیا و فەلاتی ئێران. ئەو بەشەیان کە هاتوونەتە ئێران جەماعەتێکیان لە زنجیرە چیای زاگرۆس گیرساونەتەوە و "ماد"ەکانیان لێ دروست بووە، ئەو بەشەکەی تریشیان بۆ ناوەڕاست و باشووری ڕۆژئاوای ئێران ڕۆیشتوون و فارس و ئێرانییەکانی تریان پێک هێناوە. ئەم تیۆرییە لە نیوەی دووهەمی سەدەی نۆزدە بە دواوە بوو بە ڕوانگەی بەشێک لە ڕۆژهەڵاتناس و زمانناسە ئەورووپاییەکان. ئەوان کە باسەکانیان بوون بە پێخۆری ڕەگەزپەرستەکانی ئەورووپا و کەوتنە پیاهەڵدان و تاریفکردنی ڕەگەزی ئەورووپایی و بە ڕەگەزێکی هەڵکەوتوو، دانسقە و جیاواز و هەرەچاکیان دادەنان کە لە ڕەگەزەکانی تری مرۆڤ سەرترن(ادریسیان،٢٠١٩ :٤٠٢).
ئەشکەوتی سیاناوی مەریوان
بەڵام لە تیۆری و بۆچوونی دووهەم سەبارەت بە ڕەچەڵەکی کورددا زاناکان لەو باوەڕەدان کە کورد هه‌ر له سه‌ره‌تای پەیدابوون و سه‌رهه‌ڵدانییه‌وه له خاکی کوردستاندا بووه و لێی ژیاوه و له هیچ کوێیه‌کی تره‌وه بۆ ئه‌م سه‌رزه‌مینه‌ی که ئێستا تیایدا ده‌ژی نەهاتووە و گریمانەی کۆچەربوونی کوردیان پێ ڕاست نییە. بۆ سەلماندنی ئەو تیۆرییەی خۆیشیان دوو بۆچوونیان هەیە :
زمانی کوردی نه له باری فۆنێتیک و نه له‌باری ڕێزمانییه‌وه له‌گه‌ل زمانه ئێرانییه‌کانی تردا که به زمانی ئاریایی ناسراون هاوتایی ناکات و به پێی وته‌ی که‌سانێکی وه‌ک: "ویل چێفێسکی" و " تی. تی. تێسوکێرمان" و "ب. میللێر" و " گ. ب. ئاکۆپۆف" زمانی کوردی ڕیشه و ڕه‌چه‌ڵه‌کێکی خۆجێی هه‌یه. هه‌روه‌ک ده‌زانین زمانی کوردی گه‌نجینه‌یه‌کە لە وشه‌ی تایبەت بە "وه‌رزێری و سروشت" و ئه‌وه‌ش ده‌گه‌ڕێته‌وه بۆ جێگای ژیانیان و بۆ ئه‌و ده‌وره‌ی دانیشتوانی کوردستان له هه‌زاران ساڵ پێش ئێستاوە له دۆزینه‌وه و داهێنانی کشتوکاڵ و وه‌رزێڕیدا بوویانه و ئەو کاریگەرییە لە زمان و کولتوور و ژیانیاندا تا ئەمڕۆش درێژەی هەیە.
2- بۆچوونی دووهەم ئەوەیە کە ده‌ڵێن ئاریایی و کۆچی ئاریاییەکان ئەفسانەیە و ڕووی نەداوە و کورد دانیشتووی ڕه‌سه‌نی ئه‌و خاکه‌ن. بە پێی نووسینەکانی د. ئیدریسیان به‌شێک له‌و زانایانه‌ی به به‌ڵگه‌وه ئه‌م بۆچوونه پشتڕاست ده‌که‌نه‌وه بریتین له:" ئێسپایزێر"، "چایڵد گۆردۆن"، "ژ.ن. ماڕ"، " لاسێن"، "کارڵ ڕیتێر"، "ئێرنێست ڕێنان".
ئەشکەوتی شانەدەر
بۆ سەلماندنی بۆچوونی دووەم ئەتوانین پشت بە وتەی زانایانی دێرینەناس ببەستین کە ئەڵێن مێزۆپۆتامیا و زنجیرە کێوەکانی زاگرۆس لە سەردەمی چاخی بەردەوە چۆڵ نەبووە و مرۆڤ له قۆناغه جیاوازه‌کانی سه‌ره‌تای ژیانیدا به‌تایبه‌ت له چاخی به‌ردیندا له بەشێک لە ئه‌شکه‌وته‌کانی کوردستاندا ژیاوه. گرنگترین و به‌رچاوترین ئاسه‌وار و پاشماوه‌کانی چاخی به‌ردین له به‌شێک له مێزۆپۆتامیا و زاگرۆسی ناویندا دۆزراونه‌ته‌وه. له‌م ناوچه‌یه‌دا تاکوو ئێستا 14 جێگای تایبه‌ت به چاخی به‌رد دۆزراونه‌ته‌وه و زۆربەی ناوه‌نده که‌وناراییه‌کانی چاخی به‌رد له ڕۆژئاوی زاگرۆس و هه‌رێمی کوردستاندایە. شوێنه‌واره‌کانی ئه‌شکه‌وته‌کانی پارێزگاکانی هه‌ولێر، سلێمانی، ورمێ، سنه، کرماشان و لوڕستان زۆر به‌ڵگه‌ی نوێیان خستوه‌ته سه‌ر زانستی دێرینه‌ناسی و مێژووی دێرینی جیهان. بۆیه زانایانی ئه‌و بواره به ناساندنی شوێنه‌وار و ئێسک و پرووسکی دێرینی مرۆڤه سه‌ره‌تاییه‌کان له ئه‌شکه‌وته‌کانی کوردستان، دوو قۆناغی ژیانی سه‌ره‌تایی مرۆڤیان له چاخی به‌رددا به ناوی دوو شوێنی کوردستانه‌وه ناو نا‌‌وه که بریتین له قۆناغی "برادۆستیان" و قۆناغی "زارزیان". ئەشکەوتی "شانەدەر" یەکێک لەو ئەشکەوتانەیە کە شوێنەوارێکی زۆری چاخی بەردینی تێدا دۆزراوەتەوە. ئەم ئەشکەوتە گرنگترین و به‌ناوبانگترین شوێنه‌واری کوردستانه که چه‌ندین چین و توێ له خاکی ناوه‌وه‌ی ئەشکەوتەکە هەڵکەندراوە و زۆر شوێنه‌واری سه‌رده‌می چاخی به‌ردینی تێدا دۆزراوه‌ته‌وه(طلایی،١٣٩٠ :٦١-٦٠). ده‌ڤه‌ری دێرینی "شانه‌ده‌ر" نه‌ک هه‌ر له کوردستان و ڕۆژهه‌ڵاتی مێزۆپۆتامیا، به‌ڵکوو له ڕۆژئاوای ئاسیادا له ناسراوترین شوێنه دێرینه‌کانی سەردەم و چاخی به‌ردینه(طلایی،١٣٩٠ : ٢٤).
لە دوای ئەو قۆناغەش تا دەگاتە سەدەکانی پێش مێژوو و هەروەها دواتر، مێژوو ئەو شاهیدییەمان بۆ دەدات کە کوردستان هەرگیز چۆڵ نەبووە و کورد هەر لە سەردەمی دیرینەوە لەسەر خاکی خۆی ژیاوە و کۆچەر نەبووە و هەزاران ساڵ پێش لە هاتنی ئاریاییەکان لە سەر خاکی خۆی ژیاوە و بە درێژایی هەزاران ساڵ بەرنگاری داگیرکەران بووە و پارێزگاریی لە خاک و کولتوور و کەلەپووری خۆی کردووە و ئەمڕۆش یەکێک لە گەلانی دێرین و زیندووی جیهانە کە بەداخەوە ژێرچەپۆکە و بندەستی دوژمنان و داگیرکەرانە.
. د. ئیدریسیان، ادریسیان، غلامعلی( 2019 ز). "کرد و کردستان در هزاره‌های ماقبل تاریخ و عهد باستان "، انتشارات سه‌رده‌م، چاپ دوم، سلیمانیه، لاپەڕەی ٤٠٢
. بە پێی وتەی د. ئیدریسیان، هەمان.
. طلایی، حسن ( ١٣٩٠ ش ). "ایران پیش از تاریخ: عصر مس سنگی"، انتشارات سمت، چاپ اول، تهران،.صص ٦٠-٦١
. هەمان، ٢٤
