ئەنوەر کەریم سەعید
"خەسرەوخانی گەورە" یان "خەسرەوخانی یەکەم" میری بەدەسەڵاتی ئەردەڵان بوو کە چەن جار لەلایەن حاکمانی ئێرانەوە لە سەر کار لابرا. لە سەردەمی "خەسرەوخان"دا هۆزەکانی "زەند" و "ئەفشار" و "قاجاڕ" لە سەر پادشایی ئێران شەڕیان بوو. ئاخری "کەریمخانیزەند" "حەمەحەسەن خانی قاجاڕ"ی کوشت و بوو بە پادشای ئێران. "سڵێمان پاشای بابان" هەلی بۆ دەڕەخسێ و بە پارە دڵی "کەریم خان" بەدەس دێنێ و داوای دەسەڵاتی ئەردەڵان دەکات. "کەریم خان"یش لە داخی دۆستایەتیی "خەسرەو خان" و "حەمەحەسەن خانی قاجاڕ" فەرمانی والیگەریی کوردستانی بۆ "سڵێمان پاشا" دەرکرد و خەسرەوخان هەڵوەدای وڵاتان بوو(هەژار،٢٠٠٢ :١٦٢).
دوای کوژرانی "سڵێمان پاشا"، ناوچەی ئەردەڵان دامەزراوەیی بە خۆیەوە نەبینی و خەسرەوخانیان بە تاکە کەسێک زانی کە وڵات هێور کاتەوە بۆیە کرایەوە بە والیی ئەردەڵان(مستورە،٢٠٠٥ :١٤٠ ).
دوای کۆچی دوایی "کەریم خانی زەند" سەرکردەکانی زەند لە سەر جێنشینی دەبێ بە کێشەیان و "عەلیمرادخان" جڵەوی دەسەڵات دەگرێ بە دەستەوە. لەو سەروبەندەدا "زوڵفەقارخانی ئەفشار" کە خزمی نادرشا بوو، داوای پادشایی دەکرد. لەشکری "عەلیمرادخانی زەند" بە یارمەتیی هێزێکی گەورەی ئەردەڵانییەکان "زوڵفەقارخان"یان تێکشکاند و کوشتیان. دوای ئەم سەرکەوتنانە خەسرەوخان لە سەر داوای "عەلی مرادخانی زەند" دەچێت بۆ چاوپێکەوتنی بەڵام نەیهێشت بگەڕێتەوە و فەرمانی والییەتیی بۆ "کۆهزادخان" نووسی. لەبەر کەمئەزموونی و بێدەسەڵاتیی کۆهزادخان، خەسرەوخان دیسان دەسەڵاتی ئەردەڵانی بە دەستەوە گرتەوە. عەلیمرادخان کە دوژمنی تری نەمابوو، بەباشی زانی خەسرەوخان بێنێتە ئیسفەهان تاکوو بیخاتە ژێر چاوەدێری. هەربۆیە "جەعفەرخان"ی برای بە پێنج هەزار سوارەوە نارد خەسرەوخان بگرن و بینێرنە ئیسفەهان. به‌ڵام خەسرەو خان گوێی نەدایە ئەو فەرمانە و خۆی نەدا بە دەستەوە و هەڵهات. (هەژار،٢٠٠٢ :١٧٥)
خەسرەوئاوا: شوێنی ژیان و حوکمڕانیی خەسرەوخانی ئەردەڵان
دوای مردنی "عەلیمرادخانی زەند" ئاژاوە سەر هەڵدەدا و هەر کەسە و خوازیاری پادشایی ئێران دەبێت و خەسرەوخانیش دەگەڕێتەوە کوردستان. "ئەڵڵاقولی خانی زەنگەنە" لەشکرێکی لە عەشیرەکانی کرماشان سازکرد کە "سنە" بگرێت. خەسرەوخان بە حەوسەد چەکدارەوە لە نیزیک "سونگور" بەرایی بە لەشکەری "ئەڵڵاقولی" گرت و لە شەڕێکی قورسدا ئەیکوژن و لەشکرەکەیشی کە فەرماندەکەیان کوژرابوو هەرکەسە و بە لایەکدا هەڵهات و خەسرەوخان کرماشانی خستە ژێر فەرمانی خۆی و گەڕایەوە بۆ سنە. (مەستوورە،٢٠٠٥: ١٥٩)
لەو سەردەمەدا "ئاغا محەمەدخانی قاجاڕ" ڕاپەڕیبوو و بەنیاز بوو ئێران بگرێت، "جەعفەرخانی زەند"یش کە لە ئیسفەهان ئیددعای پادشایی دەکرد، لەشکرێکی ساز کرد و هێزی قاجاڕ بە بێ شەڕ بەرەو مازندەران هەڵهات. "جەعفەرخان" وڵامی بۆ خەسرەوخان نارد کە دەبێ بێیتە ژێر فەرمانی من و بێیت بۆ لام. خەسرەوخان بە توندی وڵامی دەداته‌وه و دەکەوێتە کۆکردنەوەی لەشکر و هێز دەباتە بەهاری هەمەدان و لە بەرانبەر لەشکری زەنددا خێوەت لێدەدا و دەبێتە شەڕ. سوارەی کوردستانی هێرشیان برد و هەر لە یەکەمین هەڵمەتدا تێکیان شکاندن و "جەعفەرخان" بەرەو شیراز هەڵات ( هەژار،٢٠٠٢: ١٧٩).
خەسرەوئاوا: شوێنی ژیان و حوکمڕانیی خەسرەوخانی ئەردەڵان
خەسرەوخان لە پاش شکستدانی جەعفەرخان، "بروجێرد" و "کەزاز" و "فەراهان" و "گوڵپایەگان" و ئێراقی عەجەمی گرت و بە نیاز بوو "ئیسفەهان"ی پایتەختیش بگرێت. لە نیزیک ئیسفەهان ئیسراحەتی دا بە ئۆردوو. شەو لە ناو کۆڕی پیاوماقووڵان و فەرماندەکانی لەشکردا "میرزا ئەحمەدخانی وەزیر" بە خان دەڵێ: ئەمڕۆ ئێراق و خوزستان و لوڕستان و کرماشانت لە ژێر حوکمدایە و ئیسفەهانیش هەر لەئێستاوە تەسلیمە و لە ئێرانیشدا پادشا نەماوە و ئیتر هیچ هێز و لەمپەرێکت لە بەردەمدا نەماوە کە ببیتە شای ئێران و "ئاغا محەمەدخانی قاجار"یش ئەو هێزەی نییە بەرانبەریـت بکات؛ واباشە ئاڵای دەوڵەت هەڵکەیت و سکە و خوتبە بە ناوی خۆت بێ. یەکێکی تر لە ڕاوێژکارەکانی بە ناوی "جافربەگ" ئیزن دەخوازێ و لە وڵامدا دەڵێ: ئاوات و ئارەزوو هەرگیز نابڕێتەوە و هەر کەس خۆی بداتە دەستیان هەرگیز ناحەسێتەوە. دنیای بێ حەسانەوەش هیچ ناژی. من دەڵێم ئەم خەیاڵانە جێ بهێڵن و بیر لە گەڕانەوە بکەنەوە. خەسرەوخان ماوەیەک بیر دەکاتەوە و پاشان سەر بەرز دەکاتەوە و لە ژێر کارتێکردنی قسەکانی جافر بەگدا دەڵێ: ئاشکرایە کە ئەمڕۆ لە ئێراندا کەس لە من دەسەڵاتدارتر نیە، بەڵام ڕۆژان ڕۆژیان لە دوایە. ئەمڕۆ من ئەتوانم دەسەڵات بەدەس بێنم و سەرکەوتووانە فەرمانڕەواییی ئەم وڵاتە بکەم بەڵام دوای خۆم جێنشین و واریسەکانم وەها ناجووڵێنەوە کە لە ناو خەڵکی وڵاتدا ڕێزیان بمێنێ و ئیتر لێیان ئەتەکێنەوە و بە خراپە ناومان دەبەن و بە زاڵممان دەزانن، خوا دەسەڵاتی کوردستانم پێ ڕەوا ببینێ بەسە و نابێ پێ لە بەڕەی خۆم پتر ڕاکێشم و ڕەنجی حەوسەد سالەی باپیرانمان بە فیڕۆ بڕوات(مەستوورە،٢٠٠٥: ١٦٥)،(موکریانی،2002 :179،180،197).
بە بۆنەی دۆستایەتییەکی کۆن کە لە گەڵ "حەمە حەسەن خان قاجاڕ" هەیبوو نامەیەکی بۆ "ئاغا محەمەدخان"ی کوڕی نووسی و ئەو وڵاتانەی گرتبوونی لە گەڵ دیل و تۆپخانە و جەواهێراتی پادشایی هەمووی بەو سپارد و پادشایی ئێرانی بەخشی بە بنەماڵەی قاجاڕ و بەم شێوازە خەسرەوخانی ئەردەڵان وازی لە پادشایی ئێران هێنا و گەڕایەوە کوردستان.
ئایەتوڵڵا مەردۆخ سەبارەت بە خەسرەوخانی گەورە دەنووسێ: "ئاغامحەمەدخانی قاجاڕ" کە بوو بە پادشای ئێران داوا لە خەسرەو خان دەکات بچێ بۆ لای، بەڵام نەڕۆیشت و کەسانی تری لە جیاتی خۆی بۆ پایتەخت نارد. پادشا دوای دووساڵ خۆ نزیک خستنەوە لە خەسرەوخان دیسان دەعوەتی دەکاتەوە. خان کە دۆستی کۆنی باوکی ئاغا محەمەدخان بووە و خزمەت و چاکەیشی لەگەڵ خودی پادشا کردبوو ئەحمەدخانی کوڕی بە سەرپەرستیی کوردستان دادەنێ و لەگەڵ چەن پیاوماقووڵێکی کوردستانیدا بەرەو تاران کە ببووە پایتەخت دەڕوا. ئاغامحەمەد خان شەش مانگ خەسرەوخان لای خۆی ڕادەگرێ و بە ڕواڵەت وەک میوانێکی تایبەت میوانداریی لێ دەکات؛ بەڵام هەمیشە ترسی به‌هێزی و لێهاتووییی خەسرەوخانی لە دڵدا بووە بۆیە لە دەرفەت دەگەڕا لە ناوی ببات. کاتێ دڵنیا دەبێ خەسرەوخان متمانەی پێ دەکا لە پاداشتی ئەو هەموو چاکەیەی ئەودا فەرمانی ژارخواردکردنی بۆ دەرکرد. ئەو ژەهرەی خەسرەوخان دەیخوات شێتی دەکات؛ کە خەبەری شێت بوونی دەگاتەوە کوردستان لە هەموو لاوە ئاژاوە سەر هەڵدەدا. ئەحمەدخانی کوڕی لە کاتی دامرکاندنەوەی ئاگری یەکێک لەو ئاژاوانەدا گوللـەی بەر دەکەوێ و جوانەمەرگ دەبێت. ئاقیبەت خەسرەوخان بە هۆی کاریگەریی ئەو ژەهرەوە لە تاران دەمرێـت.
لە ئاکامی غەدر و خەیانەتی "ئاغا محەمەد خان"ی شای ئێران، تۆماری تەمەنی "خەسرەوخانی ئەردەڵان" ناجوامێرانە پێچرایەوە؛ بەڵام ئاخۆ ئەگەر خەسرەوخان بیتوانیبایەت دەسەڵاتی ئێرانی بگرتایە بە دەستەوە و بە کەلتوورێکی کوردانەوە و بە پێچەوانەی ڕەوشتی پڕ لە غەدر و خەیانەت و خوێن ڕشتنی پادشاکانی ئێران حوکمی بکردایێت، ئایا دیکتاتۆری کە لە کۆنەوە بۆ حکوومەت کردن لە ئێراندا باو بووە نەدەگۆڕدرا؟ ئەگەر ئەو ڕۆژە خەسرەو خانی ئەردەڵان ببوایەتە شای ئێران ئاخۆ چارەنووسی ئێمەی کورد هەروا دەبوو؟
سەرچاوەکان:
1- موکریانی، هەژار (2002) مێژووی ئەردەڵان، تهران: انتشارات تازه نگاه.
2- مستورەی اردلان، ماەشرف خانم (2005) تاریخ الاکراد، هه‌ولێر: ئاراس وچاپخانه‌ی وه‌زاره‌تی په‌روه‌رده
٣- آیت اللە مردوخ (١٣٥١)، تاریخ کرد و کردستان، سنندج: غریقی
