-‌هیرا سارووخانی

شار مێژوویی «ماداکتۆ (Madakto)» کە وە شار «سەیمەرە (Seymareh)»یش ناسیاگە یەکێگ لە شوێنەوارەیل مێژوویی و گەورەترین سایت مێژوویی پارێزگای ئیلام لە ڕۆژهەڵات کوردستانە. ماداکتۆ یەکێگ لە یەکمین شوێنەوارەیلێگە کە لە ڕۆژهەڵات کوردستان پەیا بۊە و لە ئەنجام لێکۆڵینەوەیگ لە ساڵ ١٩٣٦ جوور میرات مێژوویی توومار کریاس. مێژوو ئەی شارە ئەڵگەردێگەو دو سەردەم جیاواز، یەکم سەردەم ئیلامییەیل کە وە پێ وتنە ماداکتۆ و دوم سەردەم ساسانییەیل کە وە سەیمەرە ناسیاگە.

شار مێژوویی ماداکتۆ ها لە ١٣٥ کیلوومتری باشوور ڕۆژئاوای شار ئیلام و یانێ نزیک شار دەڕەشار. ماداکتۆ کۊەنەترین بەش مێژوویی شار دەڕەشارە کە وە پیشتبەسین وە فرەیەگ لە لێکۆڵینەوەیل، وتیاگە سەردەمانێگ شار فرە ئابادێگ بۊە و لە ناکاو وە بون بوومەلەرزەیگەو (وە ڕەوایەتێگ فرەتر لە ١٠٠٠ ساڵ وەرجەئێرنگە) خاپوور بۊە. مێژوو دەڕەشار ئەڵگەردێگەو سەردەم ئیلامییەیل، ئیلامییەیل لە ئاخرەیل هزارەی سوم وەرجە میلاد ژیانە و پایتەخت تاوسانەیان شار مێژوویی ماداکتۆ لە دەڕەشار ڕۆژهەڵات کوردستان بۊە.

سایت مێژوویی ماداکتۆ نزیک وە ١٢٠ تا ٢٠٠ هکتارە کە ها لە باکوور کۊەی «کور (Kiwir)» و باشوور ڕووبار سەیمەرە. لێکۆڵینەوەیل وتنە ماداکتۆ ٢٥٠٠ ساڵ وەرجەئێرنگە پایتەخت دەسەڵات ئیلامییەیل بۊە و وە بوون بوومەلەرزەیگەو خاپوور بۊە، لە سەردەم ساسانی لە بان وێرانەیل ماداکتۆ شارێگ تر درس کریەیگ و ناوێ نریاگە سەیمەرە.

سەرچەوەیل مێژوویی ئاماژە کردنە کە لە ئان «شەڕ شووش» لە ساڵ ٦٤٥ وەرجە میلاد، دۊای هێرش دەسەڵات ئاشوور وە ئیلام و وە دەس‌گرتن دەسەڵات لە لایەن ئاشوور بانی‌پاڵەو، شار ماداکتۆ ڕەونەق و ڕەواجێ کەمەو بووگ لە ساڵەیل دۊای ئەوەیش لەیوا مینێگەی. لە سەردەم ساسانییەیل ئەی شارە دوارە ئاباد بووگ و ناوێ نریاگە «سەیمەرە».

مێژووناسەیل هانە سەر ئەی باوەڕە کە ماداکتۊ یا سەیمەرە پایتەخت وڵایەت «مێهرەگان کەدەک» بۊە. هە ئەو جوورە کە ئاماژە کریا، لە سەرچەوەیل مێژوویی هاتگە کە لە ساڵ ٩٤٥ زایینی بوومەلەرزەیگ شار ماداکتۆ خاپوور کەیگ، بڕێگیش وتنە مەردم ئەی شارە کە نزیک وە ٥٠٠٠ بنەماڵە بۊنە، وە بوومەلەرزەگە زانسنە و وەرجە قاڵ ناو شار چووڵ کردنە. وە بوون ئەی بوومەلەرزەوە فرەیگ لە ماڵەیل و بەنایل گەورای ئەی شارە لە بەین چێنە.

هێنڕی ڕاولینسۆن (Sir Henry Rawlinson) یەکم شوێنەوارناسێگ بۊە کە لە ساڵ ١٨٣٦ زایینی لەسەر ئەی شارە توێژینەوە کردێیە؛ ڕاولینسۆن یەکەم کەسێگ بۊ وت وێرانەیل سەیمەرە تایبەت وە سەردەم ساسانیین. ژاک دمۆرگان (Jacques de Morgan) شوێنەوارناس و لێکۆڵەر فەرانسەوی لە ساڵ ١٨٩١ زایینی سەردان ئەی شارە کرد و باوەڕێ یە بۊ ئەی شارە هەمان شار ماداکتۆ مێژووییەسە. ئاورل شتاین (Aurel Stein)، شوێنەوارناس مەجارستانییش لە ساڵ ١٩٣٦ کۆڵینەوەیل فرەیگ لە بان ئەی شارە کردگە. تا ئیسە نزیک وە ٩ جار لە بان شار ماداکتۆ کۆڵینەوە کریاگە، لە ئاکام یەکێگ لەی کۆڵینەوەیلە یەکەم مزگت سەدر ئسڵام لە ڕۆژهەڵات کوردستان لە شار سەیمەرە پەیا بۊە.

شار تاریخی ماداکتۆ لە ڕۆژهەڵات کوردستان ناوەیل فرەیگ داشتگە، سەیمەرە، دەڕەشار، مێهرجان کەدە، ماداکتۆ و... . بڕێگ هانە سەر ئەی باوەڕە کە ماداکتۆ وە مانای نیشتمان مادەیلە و ماداکتۆ مڵک و ماوای مادەیل بۊە.

……………………………………………….

ماداکتۆ؛ پێتەختی ٢٥٠٠ ساڵەی ئیلامییەکان لە ڕۆژهەڵات

شاری مێژووییی «ماداکتۆ (Madakto)» کە بە شاری «سەیمەرە (Seymareh)»ش ناسراوە، یەکێکە لە شوینەوارە مێژویییەکانی پارێزگای ئیلامی ڕۆژهەڵاتی کوردستان و گەورەترین دەڤەری مێژووییی ئەم پارێزگایەی کوردستانە. ماداکتۆ یەکێک لە یەکەم شوێنەوارەکانی ڕۆژهەڵاتی کوردستانە کە بە شێوەی فەرمی دۆزراوەتەوە و لە ئەنجامی لێکۆڵینەوەیەک لە ساڵی ١٩٣٦دا وەکوو میراتێکی مێژوویی تۆمار دەکرێت. مێژووی ئەم شارە هەڵدەگەڕیتەوە بۆ دوو سەردەمی جیاواز، یەکەم سەردەمی دەسەڵاتی ئیلامییەکان کە پێی وتراوە ماداکتۆ و دووهەم سەردەمی دەسەڵاتی ساسانییەکان کە بە سەیمەرە ناسراوە.

شاری مێژووییی ماداکتۆ لە ١٣٥ کیلۆمەتریی باشووری ڕۆژئاوای شاری ئیلامدایە، واتە شاری دەڕەشار. ماداکتۆ کۆنترین بەشی مێژوویی دەڕەشارە کە بە پێی زۆرینەی لێکۆڵینەوەکان، سەردەمانێک شارێکی زۆر گەشاوە و پڕڕەونەق بووە، بەڵام لە ئاکامی بوومەلەرزەیەکی سامناک (لەوانەیە زۆرتر لە ١٠٠٠ ساڵ لەمەوپێش) خاپوور دەبێت. مێژووی دەڕەشار هەڵدەگەڕێتەوە بۆ سەردەمی ئیلامییەکان؛ ئیلامییەکان لە کۆتاکانی هەزارەی سێیەمی پێش لە میلادی مەسیح ژیاون و پێتەختی هاوینانیان شاری ماداکتۆ لە ڕۆژهەڵاتی کوردستان بووە.

دەڤەری مێژوویی ماداکتۆ نزیک بە ١٢٠ هەتا ٢٠٠ هەکتار دەبێت کە لە باکووری چیای «کور (Kiwir)» و باشووری ڕووباری سەیمەرە جێگر بووە. هەر وا کە ئاماژە کرا، لێکۆڵینەوەکان دەریخستوون کە ئام شارە ٢٥٠٠ ساڵ پێش ئێستا پێتەختی هاوینانی ئیلامییەکان بووە و بە هۆی بوومەلەرزەوە خاپوور کراوە، لە سەردەمی دەسەڵاتی ساسانییەکان واتە ١٤٠٠ ساڵ پێش ئێستا، لەسەر وێرانەکانی ماداکتۆ شارێکی دیکە دادەمەزرێت کە بە شاری سەیمەرە ناسراوە.

سەرچاوە مێژووییەکان بەوە ئاماژە دەکەن کە لە ئەنجامی شەڕی ناسراو بە «شەڕی شووش» لە ٦٤٥ پێش زایین و دوای داگیرکردنی ئیلام لە لایەن ئاشووری بانیپاڵەوە، شاری ماداکتۆ ڕەونەق و ڕەواجێکی نامێنێت و بۆ ساڵانێکی زۆر بارودۆخێکی وەهای دەبێت. لە سەردەمی ساسانییەکانە کە ئەم شار دیسانەوە دەگەشێتەوە و بە سەیمەرە نێوگیر دەبێت.

مێژووناسەکان لەسەر ئەو بڕوایەدان کە ماداکتۆ یان سەیمەرە پێتەختی ویلایەتی «مێهرەگان کەدەک» بووە. لە مێژوودا وا باس کراوە کە لە ساڵی ٩٤٥ زایینی، بوومەلەرزەیەک ئەم شارە وێران دەکات، هەندێکیش ئاماژەیان کردووە کە خەڵکی ماداکتۆ کە نزیکەی ٥٠٠٠ بنەماڵە بوونە، ئاگاداری بوومەلەرزەکە دەبن و پێش ڕووداوەکە شاریان چۆڵ کردووە. بە هۆی ئەو بوومەلەرزەوە زۆرینەی بینا و ماڵە گەورەکانی ئەم شارە لەناوچوون.

هێنڕی ڕاولینسۆن (Sir Henry Rawlinson) یەکەم شوێنەوارناسێک بوو کە لە ساڵی ١٨٣٦دا لەسەر ئەم شارە توێژینەوە و لێکۆڵینەوەی کردووە؛ بە بڕوای ڕاولینسۆن وەکوو یەکەم کەس، وێرانەکانی سەیمەرە تایبەت بە سەردەمی ساسانییەکانن. ژاک دێمۆرگان (Jacques de Morgan) شوێنەوارناس و لێکۆڵەری فەڕەنسی لە ساڵی ١٨٩١ سەردانی ئەم شارەی کوردستانی کردووە و بڕوای وابوو کە ئەم شارە هەمان شاری ماداکتۆی ئیلامییەکانە. ئاورێل شتاین (Aurel Stein)، شوێنەوارناسی مەجارستانییش لە ١٩٣٦ کۆڵینەوەیەکی زۆری لەسەر ماداکتۆ کردووە. هەتا ئێستا ٩ کۆڵینەوە لەسەر ماداکتۆ کراوە، لە ئەنجامی یەکێک لەم کۆڵینەوانە، یەکەم مزگەوتی سەدری ئیسلام لە ڕۆژهەڵاتی کوردستان لە شاری سەیمەرە دۆزراوەتەوە.

شاری مێژوویی ماداکتۆ لە ڕۆژهەڵاتی کوردستان هەڵگری چەند ناوێک بووە، سەیمەرە، دەڕەشار، مێهرجان کەدەک، ماداکتۆ و... . هەندێک زمانناس و مێژووناس لەسەر ئەم باوەڕەدان کە ماداکتۆ بە واتای نیشتمانی مادەکانە و ماداکتۆ زێد و ماوای مادەکان بووە.