- هیرا سارووخانی
وە باوەڕ ئابا و ئەژداد ئیمە لە کوردستان، لەش بێ گیان بایەخ فرەیگ نێیاشتگە و تەنانەت ناپاکیش بۊە، وەی بوونەو یەگ تەرم مردگەیل چۊ لە بەین بچیا فرە مهم نەۊ و تەنیا چشت مهم یە بۊ کە لەناوچێن ئەو لەشە خەسارێگ وە سرووشت و ژیان ئاسایی مەردم نەڕەسنێ. وەی بوونەو قەوردەیل و دەخمەیل فرەیگ لە کوردستان پەیا بۊە کە لە دڵ کەورەیل و تاشەیل و کۊەیل تاشیانە و ئیمە وە ناو قەوردەخمەیل ناسیمنان.
قەوردەخمەیل «ئسحاقوەن» یا سکاوەن سێ قەوردەخمەی تایبەت وە سەردەم ماد لە پارێزگای کرماشان لە ڕۆژهەڵات کوردستانن. ئەی قەوردەخمەیلە کە وە باوەڕ فرەیگ لە شوێنەوارناسەیل کۊەنەترین قەورەیل قەی تاش لە ڕۊژهەڵات کوردستانن، هانە ٢٥ کیلوومتری باشوور ڕۆژئاوای شارۆچکەی هەرسین کرماشان. قەوردەخمەیل ئسحاقوەن لە دڵ کەور بەرزێگ تاشیانە و هانە نزیکی ئاوایی ئسحاقوەن و ناوێیان لە رۊ ئەی ئاواییە نریاگە. ئەی قەوردەخمەیلە لە ساڵ ٢٠١٢ جوور شوێنەوارێگ میژوویی توومار کریانە و یەکێگن لە میراتەیل مێژوویی کوردستان.
سێ گلە قەوردەخمە لە قەی تاش بەرزێگ تاشیانە، قەوردەخمەی لا ڕاس ها بانتر ئەو دوانەگەی تر. قۊلایی قەوردەخمەی لا چەپ کە شێوەی تاقیش دێرێ نزیک وە ٨٥ سانتی مترە و پیەنیێ هەم ٢ متر و ١٠ سانتە. قەوردەخمەی ناوڕاسیش ٧٥/١ سانتیمتر پیەن و ١٠/٢ سانیمتریش دریژە. دەورتادەور هەر سێ قەوردەخمەیش وە شێوەی چوارگووشە قاپەیلێگ تاشیاگە.
قەوردەخمەیل ئسحاقوەن جوور گشت قەوردەخمەیل کوردستان تایبەت وە سەردەم مادەیلن؛ چشتێ کە ئەی تایبەتمەندییە نیشان دەیگ شێواز معماریی ئەی قەوردەخمەیلەسە. قەوردەخمەیل سەردەم ماد وە ئەساس درانە و وەرحەیوانێیان سێ جوورن، قەوردەخمەیلێگ کە درانەیان سۊنەیل ئازادێگ دێرێ، جوور قەوردەخمەی فەخریگا لە مەهاباد؛ قەوردەخمەیلێگ کە درانەیان نیم‌سۊن دێرێگ و لە دڵ کۊە تاشیانە؛ قەوردەخمەیلێگ کە درانەیان سۊن و سەرسۊن نەیرن، جوور قەوردەخمەیلێگ کە لە ناوچەی مووکریان وەرەو خوار هەن و ئسحاقوەنیش یەکێگ لەوانەسە.
لە بان قەوردەخمەی ناوڕاس وە پێچەوانەی گووڕەدەخمەیل چەپ و ڕاس کە هۊچ جوانکاریێ لە سەرێیان نەکریاگە، شێوەی پیاگێگ تاشیاگە کە وە پاوە وساگە. ئەی پیاگە لباس چیندار دریژێگ ها وەرێ و دەسەیلێ وە شێواز دوعا بەرزەو کردگە؛ لە وەرایوەرێییش ئاگردانێ تاشیاگە. بڕێگ لە شوێنەوارناسەیل باوەڕ دێرن کە قەوردەخمەیل ئسحاقوەن شێوەیگ پێشەکوتگ‌تر لە قەوردەخمەیل ئۆرارتۆیی (Urartu) بۊنە. وە پێ یەگ مردگەگە کی بۊە و چەنێ مهم بۊە نەمای قەوردەخمەیل و شێوازێیان جیاوازی داشتگە. وە پێچەوانەی قەوردەخمەیل سەردەم هەخامەنشی خاون ئەی قەوردەخمەیلە دیار نییە کییە، وە مدوو دزی و خارەتێ کە لەی قەورەیلە کریاگە و ئاسەوارێگ لە ناوێیان پەیا نەۊە، دادەیل فرە کەمێگ لە شێواز وەقەورنێیان مردگەیل و یەگ چە لە ناو ئەی قەورەیلە بۊە وە دەس نییە.
وە باوەر خەڵک ئەی ناوچەی کوردستانە ئەی قەوردەخمەیلە وە دەس فەرهای تاشیانە و وەل چیرۆک شیرین و فەرهاد پەیوەندی دێرێگ، وەی بوونەو خەڵک وە پێ ئۊشن فەرهای‌تاش.
مەجمووعەی قەوردەخمەیل ئسحاقوەن یەکێگ لە شوێنەوارەیل مێژوویی کوردستان لە کرماشانە و جوور کۊەنەترین قەوردەخمەی ڕۆژهەڵات کوردستان ناسیاگە. ئەی قەوردەخمەیلە جوور شوێنەوارێگ تووریستی هەم ناسیاگە و ساڵانە هزاران کەس لە کوردستان و دەیشت کوردستان سەردان ئەی میرات مێژوویی و سرووشتی کوردستانە کەن.
گۆڕدەخمەکانی ئیسحاقوەن؛ کۆنترین گۆڕدەخمەکانی ڕۆژهەڵاتی کوردستان لە کرماشان
بە باوەڕی پێشینان و باب‌وباپیرانی ئێمە لە کوردستان، لەش و تەرمی بێ‌گیان بایەخێکی زۆری نەبووە و تەنانەت ناپاکیش بووە، بۆیە شێوازی نێژرانی تەرم و چۆنیەتی لەنێوچوونی لەش ئەوەندە گرینگایەتیی نەبووە، ئەوەی کە لەنێوچوونی ئەو تەرمە کەمترین خەساری بۆ سرووشت و ژیانی ئاسایی ببێت سەرەکی‌ترین هەوڵی ئەو خەڵکە لەو سەردەمەدا بووە. بەم بۆنەوە گۆڕگەلێکی ئیجگار زۆر لە کۆردستاندا هەیە کە لە دڵی بەرد و تاش و کێودا داتاشراون و ئێمە بە نێوی گۆڕدەخمە دەیانناسین.
گۆڕدەخمەکانی «ئیسحاقوەن» یان سکاوەن یان فەرهادتاش، سێ گۆڕدەخمەی تایبەت بە سەردەمی ماد لە پارێزگای کرماشانی ڕۆژهەڵاتی کوردستانن. ئەم گۆڕدەخمانە کە بە باوەڕی زۆرینەی شوێنەوارناسان کۆنترین گۆڕی بەردتاشی ڕۆژهەڵاتی کوردستانن، لە ٢٥ کیلۆمەتریی باشووری ڕۆژئاوای شارۆچکەی هەرسین سەر بە پارێزگای کرماشاندان. گۆڕدەخمەکانی ئیسحاقوەن لە دڵی تاشێکی بەرزدا داتاشراون و لە نزیکیی گوندی ئیسحاقوەندا جێگر بوونە و هەر بەم بۆنەوە بە گۆڕدەخمەکانی ئیسحاقوەن نێوگیر و تۆمار کراون. ئەم گۆڕدەخمانە لە ساڵی ٢٠١٢دا وەکوو شوێنەوارێکی مێژوویی تۆمار کراون و لە میراتە مێژوویییەکانی کوردستان دێنە ئەژمار.
سێ گۆڕدەخمە لە دڵی تاشێکی بەرزدا داتاشراون، گۆڕدەخمەی لای ڕاست لە سەرەوەی ئەوانەی دیکەدایە. قووڵاییی گۆڕی لای چەپ کە بە شێوی تاقیش داتاشراوە نزیک بە ٨٥ سانتیمەترە و پانایەتیی ٢ مەتر و ١٠ سانتیمەترە. گۆڕدەخمەی ناوەڕاستیش ٧٥/١ لە ١٠/٢ سانتیمەترە. لە دەورتادەوری هەر سێ گۆڕدەخمەکە قاپگەلێک هەیە کە بە شێوازی چوارگۆشدا داتاشراون.
گۆڕدەخمەکانی ئیسحاقوەن وەکوو هەموو گۆڕدەخمەکانی کوردستان تایبەت بە سەردەمی حکومەتی مادەکانن؛ شتێک کە ئەم تایبەتمەندییەمان بۆ دەردەخات شێوازی میعماریییەکەیانە. گۆڕدەخمەکانی سەردەمی ماد بە پێی درگا و بەرحەیوانەکەیان بە سێ جۆرە گۆڕدەخمە دابەش دەبن، ئەو گۆڕدەخمانە کە درگاکەیان ئەستوونگەلێکی ئازادی هەیە، وەکوو گۆڕدەخمەی فەخریگا لە مەهاباد؛ گۆڕدەخمەگەلێک کە درگاکەیان ئەستوون و نیو‌ئەستوونی هەیە و لە دڵی کێودا داتاشراوان؛ گۆڕدەخمەگەلێک کە درگاکەیان ئەستوون و نیو‌ئەستوونی نییە، وەکوو هەموو گۆڕدەخمەکانی خوارەوەی ناوچەی موکریانی کوردستان کە ئیسحاقوەنیش یەکێکە لەوانە.
لە سەرەوەی گۆڕدەخمەی ناوەڕاستی ئیسحاقوەن بە پێچەوانەی گۆڕدەخمەکانی لای چەپ و ڕاست کە هیچ جوانکارییەک لەسەریان نەکراوە، شێوەی پیاوێک کە بە پێوە ڕاوەستاوە داتاشراوە. ئەم پیاوە لیباسێکی تەواوقەدی لەبەردایە و دەستەکانی بۆ دوعا بەرز کراوەتەوە؛ لە بەرانبەریشیدا ئاگردانێک هەیە. کۆمەڵێک لە شوێنەوارناسەکان لەو باوەڕەدان کە گۆڕدەخمەکانی ئیسحاقوەن شیوازێکی پێشکەوتووتر لە گۆڕدەخمەکانی سەردەمی حکومەتی ئۆرارتۆیی(Urartu) بوونە.
بە پێی ئەوەی کە کەسی مردوو کێ بێت و چەندە گرینگایەتیی بووە میعماریی گۆڕدەخمەکان جیاوازیی هەبووە. بە پێچەوانەی گۆڕدەخمەکانی سەردەمی هەخامەنشی و پارسەکان، خاوەنی ئەم گۆڕدەخمانە دیار نییە و کەس نازانێ تایبەت بە چ کەسایەتییەکی مێژوویین. بە هۆی دزران و خارەتگەلێک کە لەم گۆڕدەخمانە کراوە و بە پێی ئەوەی کە ئاسەوارێک بە جێ نەماوە، زانیارییەکی زۆر کەم لەسەر شێوازی نێژرانی مردووەکان و ئەوەی کە چ شتێک لە نێو ئەم گۆڕانەدا هەبووە لە دەستدا هەیە.
بە باوەڕی خەڵکی ئەم ناوچەی کوردستانە، ئەم گۆڕدەخمانە بە دەستی فەرهادی کۆکەن داتاشراوان و لەگەڵ چیرۆکی بەنێوبانگی شیرین و فەرهاد پەیوەندییان هەیە، بۆیە پێیان دەڵێن فەرهادتاش.
سایتی گۆڕدەخمەکانی ئیسحاقوەن یەکێکە لە شوێنەوارە میژوویییەکانی کوردستان لە کرماشان و وەکوو کۆنترین گۆڕدەخمەی ڕۆژهەڵاتی کوردستان ناسراوە. ئەم گۆڕدەخمانە وەکوو شوێنەوارێکی تووریستییش ناسراوە و هەموو ساڵیک هەزاران کەس لە کوردستان و دەرەوەی کوردستان سەردانی ئەم شوێنەوارە مێژووییەی کوردستان دەکەن.
