شار کرماشان سەر وە ڕۆژهەڵات کوردستان شار فرەئایین و فرەڕەنگ کوردستانە. دۊای پارێزگای ورمێ لە ڕۆژهەلات کوردستان، پارێزگای کرماشان بنکەی سەرەکی کوردەیل ئەرمەنی و ئاشووریی لە ڕۆژهەلات بۊە کە چەن گلە کلیسا لە ئەی شارە دێرن؛ جوور کلیسای پنتی کاستی عاشوورییەیل کرماشان، کلیسای نمازخانە و کلیسای قەڵب پیرووز مەسیح. کلیسای قەڵب پیرووز مەسیح ئاخرین یادگار کوردەیل ئەرمەنی لە شار کرماشانە.
هەرکەس ک گەیشتێگ وە ناو شار فرەئایین و فرەڕەنگ کرماشانەو بەیگ تەقییەیگە چەن گلە کلیسای تایبەتەو کە ئەی تایبەتمەندییە لە شارەیل هاوسای کرماشان نیەۊنیمن. کلیسای قەڵب پیرووز یەکێگ لە ساختمانەیل مەزهەبی شار فرەئایین کرماشانە کە تەنانەت ئڕا مسەڵمانەیلیش جی گرنگ و تایبەتێگە. ئەی کلیسا یەکێگ لە ڕەنگیترین ساختمانەیل مەزهەبی شار کرماشانە. قەڵب پیرووز مەسیح ئڕا ئەرمەنییەیل لە شار کرماشان درس بۊ تا بتۊەنن لە لای هاونیشتمانیەیل مسەڵمان و یارسان و یەهوودی و... خوەیان لە شار کرماشان مەراسمەیل تایبەت وە دین و ئایین خوەیان وەجی بارن؛ جوورێگ کە لە نزیکی ئەی کلیسا دو گلە مزگت گەورە هەس و یە نیشان دەیگ کە مسەڵمانەیل و مەسیحییەیل لە کرماشان وە یەکەو ژیانە و کێشەیگ نیاشتنە.
کلیسای قەڵب پیرووز مەسیح لە ساڵ ١٩١٤ لە شار کرماشان درس بۊە. مێژوو ئەی کلیسا ئەڵگەردێگەو سەردەم قاجاڕەیل کە وە فەرمان کەشیش ناودار ئەرمەنی «کەشیش یووحەنانیان» (Bishop Johannanyan) درس کریا و لە لایەن ئەی کەشیشەو پیرووز کریاگە. ئەی کلیسا هە لە خێیاوان مودەڕس شار کرماشان و لە ساڵ ٢٠٠٤ یانێ نزیک وە ٩٠ ساڵ دۊای درسبۊنێ لە لایەن دەوڵەت ئێرانە چگەسە ڕێژەی ئاسەوارەیل نەتەوەیی.
ئەی کلیسا لە زەمین ٢٨٠ متریێگ درس کریاس کە ژێربەنای وە گشت ئتاقەیل و ساختمانەو نزیک وە ١٦٠ مترە. سەربان ئەی کلیسا لە دەیشتەو وە شێوەی شێروانی و لە ناوەو وە چوو درس کریاگە کە یەکێگ لە معمارەیەیل ڕەنگین کلیسایل ڕۆژهەڵاتە. سەبک معماری ئەی کلیسا گۆتیکە (Gothic architecture) کە تایبەتمەندییەیل خوەی دێرێ، وەلێ لە سەردەمێگ ئەی کلیسا لە لایەن دەوڵەت ئێرانەو وڵ کریاگ و ئڕا ماوەیگ کریا وە ماڵ مەسکوونیێگ و وەی مدووەو معماریێ دەسخوەش گۊەڕان بۊ و وەل کلیسایل تر جیاوازە.
کلیسای قەلب پیرووز مەسیح لە شار کرماشان جوور ئاخرین یادگار کوردەیل ئەرمەنی لە ناوچەی خوار زاگرۆس و کوردستان یەکێگ لە تایبەتمەندییەیل دینی و ئایینی کرماشان و کوردستانە. لە شار کرماشان مسەڵمان و یارسان و مەسیحی و عاشووری و یەهوودی و... وە یەکەو ژیانە و یە نیشانەی فرەڕەنگیی ئایینی کوردستان و کرماشان لە سەردەم خوەی بۆە.
لە دۊای شۆڕش ساڵ ٥٧ لە ئێران و زاڵبۊن دین ئسڵام لە ئەی وڵاتە و وە تایبەت لە ڕۆژهەڵات کوردستان کەمینەیل دینی و مەزهەبی لە ئێران کەفتنە پەراوێز و لە شار کرماشانیش سێ گلە کلیسایگ کە تایبەت وە مەسیحییەیل بۊ تۊش گیروگرفتەیل فرەیگ بۊنە. قەورسانەیل مەسیحییەیل لە شار کرماشان تەخریب کریان و کلیسایلێیانیش دی ئەو ڕەونەق جارانە نەیرن. قەڵب پیرووز مەسیح جوور ئاخرین یادگار ئەرمەنییەیل کرماشان و یەکێگ لە میراتەیل دینی کوردستان، لە لایەن دەوڵەت ئێرانەو بێخاون داکەفتگە و وەداخەوە چالاکی تایبەتێگ نەیرێ.
…………………………………………………….
قەلبی مەسیح لە کرماشان؛ دوایین یادگاریی کوردە ئەرمەنییەکان
شاری کرماشانی ڕۆژهەڵاتی کوردستان بە شارێکی فرەئایین و فرەڕەنگ ناسراوە. دوای پارێزگای ورمێی ڕۆژهەڵاتی کوردستان، پارێزگای کرماشان بنکەی سەرەکیی کوردە ئەرمەنی و ئاشووریییەکانی ڕۆژهەڵاتی کوردستان بووە و هەتا ئێستاش چەند کەنیسەیەکی تایبەت لەم شارە بە جێ ماوە. وەکوو کەنیسەی پێنتی کاستی کە تایبەت بە ئاشوورییەکانی کرماشان بووە، کەنیسەی نوێژخانە و کەنیسەی قەلبی پیرۆزی مەسیح. کەنیسەی قەلبی پیرۆزی مەسیح دوایین یادگاری ئەرمەنییەکانی شاری کرماشانە.
لە نێو شارە فرەئایین و فرەڕەنگەکەی کرماشاندا کەنیسەکانی ئەم شارە زۆر سەرنجڕاکێشن و ئەم خاڵە تایبەت بە کرماشانە و لە شارe دراوسێکانی کرماشاندا نابینرێت. کەنیسەی قەلبی پیرۆز یەکێک لە بینا دینییەکانی ئەم شارەیە کە تەنانەت بۆ موسڵمانەکانیش سەرنجڕاکێش و گرنگە. ئەم کەنیسەیە یەکێکە لە جوانترین بینا دینییەکانی شاری کرماشانە. قەلبی پیرۆزی مەسیح بۆ ئەرمەنییەکانی کرماشان دامەزراوە تا بتوانن لەگەڵ هاونیشتمانییە موسڵمان و یارسان و جووەکانی خۆیان لەم شارەدا داب و نەریتە دینییەکانی خۆیان بپارێزن و ڕێوڕەسمە ئایینییەکانیان بەڕێوە ببەن؛ بە شێوەیەک کە لە تەنیشت ئەم کەنیسەیە، دوو مزگەوتی گەورەی تایبەت بە موسڵمانەکان هەیە و ئەمە ئەو ڕاستییە دەسەلمێنێت کە لە سەردەمی خۆیدا پەیڕەوی هەموو ئایین و دینەکانی کرماشان پێکەوە ژیاوان و کێشەیەکیان نەبووە.
کەنیسەی قەلبی پیرۆزی مەسیح لە ساڵی ١٩١٤دا لە شاری کرماشان دامەزراوە. مێژووی ئەم کەنیسەیە دەگەڕێتەوە بۆ سەردەمی دەسەڵاتی قاجارەکان و بە فەرمانی کەشیشی ناوداری ئەرمەنی «کەشیش یووحەنانیان»(Bishop Johannanyan) دامەزراوە و لە لایەن ئەم کەشیشەوە فەرمانی پیرۆزبوونی لەسەر دراوە. ئەم کەنیسەیە لە شەقامی مودەڕێسی شاری کرماشاندایە و لە ساڵی ٢٠٠٤، واتە ٩٠ ساڵ دوای دامەزراندنی، لە لایەن دەوڵەتی ئێرانەوە وەکوو ئاسەوارێکی نەتەوەیی تۆمار کراوە.
ئەم کەنیسەیە لە سەر زەوییەک بە پانتایی ٢٨٠ مەتری چوارگۆشە دامەزراوە و پانتایی بیناکەی نزیک بە ١٦٠ مەتری چوار گۆشەیە. سەربانی ئەم کەنیسەیە لە دەرەوە بە شێوەی شێروانی و لە ناوەوە بە دار ساز کراوە کە یەکێک لە جوانترین میعمارییەکانی ڕۆژهەڵاتە. شێوازی میعماریی ئەم کەنیسەیە شێوازی گۆتیکە (Gothic architecture) کە میعماریەکی تایبەتە، بەڵام لە سەردەمێک ئەم کەنیسەیە لە لایەن دەوڵەتی ئێرانەوە وێڵ کراوە و بۆ ماوەیەکی زۆر کراوە بە ماڵێکی ئاسایی بۆ دانیشتنی خەڵک، بۆیە میعمارییەکەی تووشی گۆڕانکاری بووە و لەگەڵ کەنیسەکانی دیکە تۆزێک جیاوازە.
کەنیسەی قەلبی پیرۆزی مەسیحی شاری کرماشان، وەکوو دوایین یادگاری کوردە ئەرمەنییەکانی ناوچەی باشووری زاگرۆس و کوردستان یەکێکە لە تایبەتمەندییە دینی و ئایینییەکانی کرماشان و کوردستان. لە شاری کرماشاندا موسڵمان و یارسان و مەسیحی و ئاشووری و جوو و... پێکەوە ژیاون و ئەم تایبەتمەندییە ئەو ڕاستییە دەسەلمێنێت کە فرەڕەنگی لە کوردستان و کرماشان تایبەتمەندییەکی گرنگی ئەو سەردەمە بووە.
دوای شۆڕشی ساڵی ١٩٧٩ لە وڵاتی ئێران و زاڵبوونی دینی ئیسلام لەو وڵاتەدا، بەتایبەت لە ڕۆژهەڵاتی کوردستان کەمینە دینی و ئایینییەکان وەپەڕاویز کەوتن و سێ کەنیسەی تایبەت بە مەسیحییەکانی شاری کرماشانیش تووشی کێشە و گیروگرفتێکی زۆر بوون. لەم شارەی ڕۆژهەڵاتی کوردستانەدا گۆڕستانەکانی مەسیحییەکانیان ڕووخاندووە و کەنیسەکانیش ئەو هێز و گەشەیەی جارانیانە نەماوە. قەلبی پیرۆزی مەسیح وەکوو دوایین یادگاری ئەرمەنییەکانی کرماشان و یەکێک لە میراتە دینییەکانی کوردستان، لە لایەنی دەوڵەتی ئێرانەوە پاڵپشتیی لێ ناکرێت و بەداخەوە چالاکییەکی تایبەتی نییە.
