مەیزسەنگ یا دۆلمێن شێوە گوچگ‌چنێگە لە سەردەمەیل باستان و لە ئورووپا کەشف بۊنە و هێمانیش هەن؛ دۆلمێنەیل قەورەیل دەسەجەمیێ بۊنە ئڕا وەقەورنێیان مردگەیل کە یەکێگ لە ئاسەوارەیل دیاری سەردەم نەوسەنگی لە ئورووپا بۊە. لە جوغرافیای پارێزگای ئیلام قەورسانەیل فرەیگ هەن کە مننە دۆلمێن و کاوشەیل فرەیگ لە بان ئەی قەورسانەیلە کریاگە؛ لە ساڵ ١٩٦٠ هەیئەت هاوبەش شوێنەوارناسی ئێران و بێڵژیک فرەیەگ لە ئەی قەورسانەیلە کاوش کردنە و نزیک وە ٩ قەورسان دینەسەو کە معماری هاوبەشێگ دێرن؛ قەورسانەیلێ جوور قەورسان «ملەکەو» لە شارۆچکەی مەڵگشای و «چەم شێر»، «بان‌شەکەر» «تاق‌بارام»، «میلەمێر»، «سەرئشکەفت»، «کاڵەنووڵە»، «خانپەری» و «ئاسنگەران» لە شارۆچکەی سیروان؛ کە دیاری‌ترینێیان قەورسان ئاسنگەرانە.
وەبوون کاوشەیلێ لە ساڵ ٢٠١٢ لەلایەن دەوڵەت ئێرانەو لە قەورسان ئاسنگەران کریاگە، ئەی قەورسانە قەورسانێگ بنەماڵەییە کە مێژووێ ئەڵگەردێگەو سەردەم مەفرەغ و ئاسن، یانێ ٢٥٥٠ تا ٣٤٠٠ ساڵ وەرجە ئیسە؛ ئەی قەورسانە منێگە قەورەیل دۆلمێن لە سەردەم نەوسەنگی لە ئورووپا. لە قەورسان ئاسنگەران نزیک وە ١٠٠ گلە قەور دەسەجەمی پەیا بۊە کە هەر قەورێگ تایبەت وە بنەماڵەیگە کە وەیەکەو نریانەسە قەور. سەنگ‌قەورەیل ئەی قەورسانە یەک تیکە و فرە گەوران، جوورێ کە هەر سەنگ‌قەورێگ لە ماوێن ١ تا ٥ تن قورسن؛ دیارە کە ئەی سەنگەیلە لە دەوروەر خود قەورسانەو هاوردنە و هشکەچنێیان کردنە. قەورەیل دایرەیی و وە شێوەی «هێرەم» نریانەسەو بان یەک.
ئڕا وە‌قەورنیان مردگەیل هیچ حەفاری و زەمین‌کەنسنێ نێیاشتنە و سەنگ‌قەورەیل هانە بان زەمینەو! قەورەیل هیچ ئولگوو و پەتڕن تایبەتێگ هەم نەیرن؛ وەلێ کارناسەیل باوەڕ دێرن یە کە خوەر چۊن و لە چ جایگەو ئەڵایگ یا ئاوا بووگ لە مل جی و زاویەی قەورەیل کاریگەر بۊە. یانێ ئەگەر ئەو کەس یا بنەماڵە لە گوڵ‌سوو و وەخت خوەرهەڵات بمردا، وەرەو ڕۆژهەڵات نانەی قەور و ئەگەر دەمەو خوەرئاوا بمردا قەورەگەی وەرەو ڕۆژئاوا بۊ؛ و یە یەکێگ لە باوەڕەیل نیشتەجییەیل زاگرۆس و پەیوەندییان وەگەرد خوەر و سرووشت بۊە.
لە کاوشەیلێگ لە محەوەتەی ١ هکتاری ئەی قەورسانە کریاگە تیکەسفاڵەیل فرەیگ و یەی نموونە تێخ سەنگی پەیا بۊە کە نیشان دەیگ هن سەردەم ئاسنە. قەورەیل ئەی قەورسانە تا دو متر و بیس سانتی‌متر بەرزن و تا یەک و نیم متریش پیەنن. کارناسەیل وتنە کە وەبوون ساختار قەورەیل و شێواز جی‌گرتنێیان ئەی قەورسانە لە سەردەمەیل جیاوازێگ درس بۊنە و هن یەی سەردەم مێژوویی تایبەت نین.
کارناسەیل وتنە کە معماری ئەی قەورسانە «خەرسەنگی»یە و شیواز ئەی قەورەیلە منێگە معماری دۆلمێنەیل کە لە جایلێگ جوور ساڵزبوری ئنگلستان پەیا بۊنە. وەی بوونەو ئۊشن کە جوور دۆلمێنەیل ئەی معمارییشە کارکرد ئایینی و دینی ئڕا مەردم داشتێیە. هەرچەن کە لە معماری دۆلمێنەیل مڵات وەکار چێیە و لە معماری قەورسان ئاسنگەران و قەورەیل پارێزگای ئیلام مڵاتێگ پەیا نەۊە و قەورەیل هشکەچن کریانە؛ یانێ جوور کەڵەکەیل گەورا وە کوچگەیل گەورا. هەرچەن کە وەبوون شێواز دایرەیی قەورەیل قەورسان ئاسنگەران کارناسەیل باوەڕ دێرن کە ئەی قەورەیلە وەل حسارەیل خەرسەنگی هەم هاوبەشی دێرن، جوور ئێستۆن‌هنج لە ١٢٠ کیلوومتری شار لەندەن لە ئنگلیس.
قەورسان ئاسنگەران یەکێگ لە شوێنەوارەیل مێژوویی و جی سەیران لە پارێزگای ئیلامە کە ساڵانە فرە کەس لە مەردم ئەی ناوچە لە نەورۆز و وەهار سەردانێ کەن، وەلێ لە لایەن خەڵک ڕۆژهەڵات و پارچەیەیل تر کوردستانەو فرە نەناسریاگە.
وەداخەوە ئەی قەورسانە فرەجار لە لایەن گەوری‌کەنەیلەو کەنیاگە و فرەیەگ لە ئاسەوارەیل و ناو قەورەیل دزیانە.
...........................................................................................
گۆڕستانی ئاسنگەران: «دۆلمێن»ـەکانی زاگرۆس لە ڕۆژهەڵاتی کوردستان
زۆربەی لێکۆڵینەوە شوێنەوارناسییەکان سەلماندوویانە کە ڕۆژهەڵاتی کوردستان و بەتایبەت پارێزگای ئیلام، جێگەی نیشتەجێبوونی زۆرێک لە کولتوورە کۆنەکان بووە؛ هەژمارێکی هەرەزۆر لە ئاساوارە مێژووییەکان لەم ناوچەیەی زاگرۆسەدا دۆزراوەتەوە کە هەتا ئێستا زۆرینەی خەڵک نایانناسن و بەداخەوە بەرەو لەناوچوونەوە دەڕۆن. یەکێک لەم ئاسەوارانە «گۆڕستانی ئاسنگەران» لە پارێزگای ئیلام سەر بە ڕۆژهەڵاتی کوردستانە؛ گۆڕستانێک کۆن کە مێژووی هەڵدەگەڕێتەوە بۆ سەردەمی پێش لە مێژووی ئێران. ئەم گۆڕستانە لە ساڵی ٢٠٠٢دا لە لایەن دەوڵەتی ئێرانەوە وەکوو یەکێک لە ئاسەوارە نەتەوەیییەکان تۆمار کراوە. ئەم گۆڕستانە لە یەک کیلۆمەتریی گوندی «سەراو کارەزان» سەر بە شارۆچکەی سیروان لە پارێزگای ئیلامدایە. کارناسە شوێنەوارناسییەکان لەو بڕوایەدان کە میعماریی ئەم گۆڕستانە لەگەڵ میعماریی دۆلمێنەکانی ئەورووپا لێکچوونێکی ئێجگار زۆری هەیە کە بە میعماریی «کەڵەبەرد » ناسراوە.
مێزسەنگ یا دۆلمێن شێوە بەردەچنێکی تایبەت بە سەردەمە کۆنەکانی ئەورووپایە؛ دۆلمێنەکان شێوازێکن لە گۆڕە بەکۆمەڵەکانی ئەو سەردەمەدا کە وەکوو یەکێک لە ئاسەوارە هەرە ناسراوەکانی سەردەمی نەوسەنگیی ئەورووپا لە قەڵەم دەدرێت. لە جوگرافیای پارێزگای ئیلامی ڕۆژهەڵاتی کوردستاندا هەژمارێکی زۆر لەم گۆڕستانانە هەیە کە لە بواری شێوازی میعمارییەوە هاوشێوەی دۆلمێنەکانن و کۆڵینەوەیەکی زۆر لە سەر ئەم گۆڕستانانە کراوە. لە ساڵی ١٩٦٠دا شاندی هاوبەشی شوێنەوارناسیی ئێران و بەلجیکا زۆربەی ئەم گۆڕستانانەیان لێکۆڵیوە و لە ئەنجامی ئەم کۆڵینەوانە ٩ گۆڕستان دۆزراوەتەوە کە میعمارییەکی هاوبەشیان هەیە؛ وەکوو گۆڕستانی «ملەکەو» لە شارۆچکەی مەلکشاهی و «چەم شێر»، «بان‌شەکەر» «تاق‌بارام»، «میلەمێر»، «سەرئشکەفت»، «کاڵەنووڵە»، «خانپەری» و «ئاسنگەران» لە شارۆچکەی سیروان؛ کە لە هەموویان دیاری‌تر و ناسراوتر گۆڕستانی ئاسنگەرانە.
بە پێی کۆڵینەوەکانی ساڵی ٢٠١٢ لە ئەم گۆڕستانە، کە لایەنی دەوڵەتی ئێرانەوە ئەنجام دراوە، ئەم گۆڕستانە گۆڕستانێکی بنەماڵەیی و بەکۆمەڵە کە مێژووی هەڵدەگەڕێتەوە بۆ سەردەمانی مەفرەغ و ئاسن، واتە ٢٥٥٠ هەتا ٣٤٠٠ ساڵ لەمەوپێش؛ لە گۆڕستانی ئاسنگەران نزیک بە ١٠٠ گۆڕی بەکۆمەڵ دۆزراوەتەوە کە هەر گۆڕێک تایبەت بە بنەماڵەیەکە. کێل و سەنگی گۆڕەکانی ئەم گۆڕستانە یەک لەت و ئێجگار قورسن کە قورسایی هەر کامەیان لە نێوان ١ هەتا ٥ تۆن دەبێت؛ وا دیارە کە ئەم بەرد و کێلە قورسانە لە دەڤەری نزیک بە گۆڕستانەکەوە هێنراون و وشکەچن کراون. فۆرمی گۆڕەکان دایەرەییە و بە شێوەی پارامید و هێرەم ساز کراون.
بۆ ناشتنی مردووەکان هیچ کێڵانێک نەکراوە و کێلەکان لەسەر عەرز دانراون و گۆڕەکان هیچ ئۆلگوو و پەتێڕنێکی تایبەتیان نییە؛ بەڵام کارناسەکان لەو بڕوایەدان کە کات و شوێنی هەڵاتن و ئاوابوونی خۆر لەسەر جێگە و زاویەی گۆڕەکان کاریگەر بووە، بەم شێوازە کە ئەگەر کەس یان بنەماڵەیەک سەر لە بەیانی و لە کاتی هەڵاتنی خۆردا بمردایە، بەرەو ڕۆژهەڵات دەنێژرا و ئەگەر کاتی مردنەکەیان نزیک بە خۆرئاوا ببووایە گۆڕەکەیان بەرەو ڕۆژئاوا دەبوو؛ و ئەمە یەکێک لە باوەڕەکانی دانیشتووانی زاگرۆس و پەیوەندیی ئەو خەڵکە لەگەڵ سرووشت بووە.
لە ئەنجامی کۆڵینەوەکانی دەڤەرە یەک هێکتارییەکەی ئەم گۆڕستانە سوفاڵ و گۆزەیەکی زۆر و هەروەها نموونەیەک لە تێخەبەرد دۆزراوەتەوە کە هەڵدەگەڕێتەوە بۆ سەردەمی ئاسن. گۆڕەکانی ئەم گۆڕستانە جۆراوجۆرن و بەرزایییەکەیان هەتا ٢ مەتر دەبێت و هەتا یەک و نیم مەتریش پانن. بە بڕوای کارناسەکان بە پێی ساختاری گۆڕەکان و شێوازی دابەشبوونیان لە دەڤەری گۆڕستانەکە، ئەم گۆڕستانە لە چەند سەردەمی جیاوازدا ساز کراوە و بەس تایبەت بە یەک سەردەمی مێژوویی نییە.
بە پێی بۆچوون و لێکۆڵینەوەی کارناسەکان میعماریی ئەم گۆڕستانە «کەڵەبەرد»ییە و ئەم میعمارییە لە میعماریی دۆلمێنەکانی ساڵزبۆری ئێنگڵستان دەچێت، بەم بۆنەوە گوتوویانە کە گۆڕەکانی گۆڕستانی ئاسنگەران هاوشێوەی دۆلمێنەکان کارکردێکی ئایینی و دینیی هەبووە. بەمەش ئاماژە کراوە کە لە میعماریی دۆلمێنەکان لە مەلاتێکی تایبەت کەڵک وەرگیراوە بەڵام لە میعماریی گۆڕەکانی گۆڕستانی ئاسنگەرانی ئیلام لە هیچ شێوە مەلاتێک کەڵک وەرنەگیراوە و گۆڕەکان تەواوەن وشکەچنن. ئەمەش ئاماژە کراوە کە شێوازی دایەرەییی گۆڕەکانی ئەم گۆڕستانە لە پەرچینە کەڵەبەردییەکانی ئێستۆن هێنج لە ١٢٠ کیلۆمەتریی شاری لەندەن دەچێت.
گۆڕستانی ئاسنگەران یەکێکە لە شوێنەوارە مێژووییەکانی پارێزگای ئیلامی ڕۆژهەڵاتی کوردستان کە شوێنێکە بۆ سەیرانی خەڵکی ئەو ناوچەیە، بەڵام لە لایەنی خەڵکی ڕۆژهەڵاتی کوردستان و پارچەکانی دیکەی کوردستانەوە نەناسراوە.
بەداخەوە ئەم گۆڕستانە زۆر جار لە لایەنی قاچاقچییەکانەوە دەستدرێژیی لەسەر کاروە و زۆربەی ئاسەوارەکانی نێو گۆڕەکان دزراوە.
