دوای ئەوەی زلهێزەکانی جیهان و لە سەرووی هەمووانە بریتانیا، بڕیاڕی دابەشکردنی ئیمپڕاتۆریی عوسمانی و داڕشتنەوەی نەخشەی سیاسی و جوغڕافیایی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست دەدەن، یەکێک لە بەرنامەکانیان هێنانە سەرکاری دەسەڵاتدارێکی گوێڕایەڵە بۆ عێڕاق. دیارە لەو سەردەمدا و تا ئێستاش، عێڕاق یەکێک لە ناوچە کێشە لەسەر و پڕ لە ڕووداو و ئاژاوەکانی ناوچە و جیهانە. لەو نێوەدا، یەکێک لە هۆکارەکانی ئاڵۆزیی کێشەی عێڕاق، کوردستان و پارچەیەک لەو جوغرافیایەیە کە تا ئێستاش هەر بەو قەوارە سیاسییەوە نەنووساوەو و بە زۆر پێوەی لکێنداروە.
بۆ ڕوونتر بوونەوەی باس سەرەتا پێویستە باسی مەلیک فەیسەل بکەین.
"فەیسەلی کوڕی حوسێن"، ناسرا و بە "مەلیک فەیسەڵ"ی یەکەم، لە ئەساسدا خەڵکی حیجازی عەڕەبستان بووە و باوکی لە میرانی عەڕەبی مەککە و تایف بووە.
ئینگلیسییەکان سەرەتا وەک دەسەڵاتداری سووریا دەستنیشانی دەکەن و دواتر بۆ ڕاپەڕاندنی کاروباری خۆیان بە دەستی ئەو و بە مەبەستی ڕاوەستان لە بەرانبەر تورکەکاندا، کە دەیانویست ئەیالەتی مووسڵ و شاری کەرکووک داگیر بکەن و ناوچە نەوتییەکان لە ژێر دەستیاندا بێ، مەلیک فەیسەڵ دێننە عێڕاق و دەیکەنە پادشای عێڕاق.
بەڵام وەکی "کریس کۆچێرا" دەنووسێ مەلیک فەیسەڵ پاش ئەوەی دەسەڵات بە دەستەوە دەگرێ هێند تامەزرۆی دەستەڵاتی زیاتر و پەرەدان بە دەستەڵاتەکەی دەبێ، کە زۆر گوێ ناداتە ڕاسپاردە و قسەی بریتانییەکان و ئەوەش دەبێتە هۆی ناڕەزایەتیی ئەوان. هەر بۆیە چرچیل سەرۆکوەزیرانی بریتانیا دەنووسێ؛ لەو هەموو تێلگرافەی لەبارەی فەیسەڵەوە بە دەستم دەگا وەڕەز بووم. شەش مانگە پسوولەی خواردنی ڕیستوارنتەکانی لە لەندەن دەدین و ئێستاش مەجبوورم هەموو ڕۆژی تێلگڕافی هەشت سەد وشەیی لە بارەیەوە بخوێنمەوە.
فەیسەڵ بە هێزی بریتانییەکان هاتە سەر کار و تەنیا گرووپێک لە سووننەی عێراق لایەنگری بوون و دوو گرووپی گەورەش لە عێراقدا کە زۆرینەی دانیشتوانیان پێک دێنا لەگەڵی نەبوون؛ یەکەم شیعە مەزهەبەکانی باشووری عێڕاق و دووەم کوردەکانی کوردستانی ژێر دەستی عێڕاق یا پارچەیەکی کوردستان کە لە باکووری عێراق هەڵکەوتبوو.
مەلیک فەیسەڵ بەتەمابوو لەو هەموو نەتەوە و ئایین و ئایینزا و خەڵکە لێک دژ و ناتەبایەی عێڕاق، نەتەوەیەک ساز کا و پادشایەتییان بە سەردا بکا. هەرچەند وەکی دواتر بە کردەوە دەرکەوت، نەیتوانی لە نێوان ئەو هەموو دژایەتییانەدا تەبایی و یەکڕیزی پێک بێنێ و وەکی "عادڵ باخەوان" لە کتێبەکەیدا دەنووسێ، مەلیک فەیسەڵ دەڵێ عێراق و ڵاتێکە پێکهاتوو لە دەیان نەتەوە و خەڵکی لێکدژ و پێکهێنانی نەتەوەیەک لەوانە نامومکینە.
بەڵام هەر ئەو فەیسەڵەی لە حیجازەوە هاتبوو حوکمی وڵاتێکی دیکە بکا، لە یەکەم ساتەکانی هاتنییەوە، بەتەمای پێکهێنانی وڵاتێکی سەربەخۆی عەڕەبی سوننە مەزهەب بوو و هیچ کام لە پێکهاتەکانی دیکە و بەتایبەت کوردی بە هەند وەرنەدەگرت.
فەیسەڵ هەم دەیزانی ڕەنگە ئینگلیسییەکان دواتر لە کوردەکان بە دژی ئەو کەڵک وەرگرن و هەم دەیزانی ئەو پێگەیەکی بەهێزی لە نێو گەلانی عێراقدا نییە و تەنیا لە نێو بەشێک لە سووننەکان پێشوازیی لێ دەکرێ . بۆیە یەکلاکردنەوەی باسی کوردی بۆ گرینگ بوو.
لەو سەردەمەدا یەکێک لە ڕاسپێرداراو و دەمڕاستەکانی ئینگلیس لە ناوچەدا "سێر پێرسی کاکس" بوو. فەیسەڵ حەول دەدا لە ڕێگای کاکسەوە لەو کێشەیە بگا. هەر بۆیە لە کاکس دەپرسێ: ئایا بە ڕاستی دەتانهەوێ کوردستان بە تەواوی لە عێراق داببرێ و بە کوردانی باکوورەوە بلکێن، ئەگەر نا پلان و مەبەستتان لەو ناوچەیە چییە؟
سێر پێرسی کاکس- ڕاپێردراوی بریتانیا لە عێراق و ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست
کاکس وڵامێکی ناڕوونی دەداتەوە دەڵێ:
بریتانیا لە پاش کۆنفڕانسی ماڕسی ١٩٢١ کە لە شاری قاهیرەی میسر بەڕێوە چوو، بڕیاڕی داوە دەوڵەتێکی کوردی پێک بێنێ، بەڵام ئەو لەسەر ئەو بڕوایە نییە دەوڵەتەکەی بیهەوێ ناوچە کوردنشینەکانی عێراق لە عێراق داببڕێ، چون کوردەکان لە مەڕ جودا بوونەوە لە عێڕاق لەگەڵ یە ک ناتەبان و ناتوانن ڕێک بکەون.
ئەو وڵامە دڕدۆنگیی فەیسەڵ زیاتر دەکا و لە ڕۆژانی داوتردا دیسان لەوە دەکۆڵێتەوە کە ئایا ئەو پادشای وڵاتێکی عەڕەبییە یان وڵاتێک کە کوردستانیش بەشێک لەو وڵاتەیە .
لە دوای ئەوەی لە وڵامەکانی ئینگیلسییەکان دڵنیا نابێ، ئەوجار لە باری دەروونییەوە کایەیەکی نوێ لەگەڵ ئەوان دەستپێدەکا و دەیانخاتە دوو دڵییەو ە.
ئەو دە یزانی لەو سەردەمەدا ئینگلیس لە ئارامیی و مسۆگەریی دەسەڵات لەبەرژەوەندی خۆی لە ناوچەکەدا دەگەڕێ و نایهەوێ هاوکێشەکانی لێ بشێوێ، هەر بۆیە ئینگلیسییەکان لەگەڵ ئەو دردۆنگییە ڕووبەڕوو دەکاتەوە کە ئەگەر کوردستان جودا بێتەوە، ئەوە شەڕ ساز دەبێ و ئەوان د ەبێ پشتیوانیی کوردستان بکەن. هەر بۆیە ڕاشکاوانە دە ڵێ: ئایا بریتانیای گەورە و مەزن ئامادەیە بۆ بەرگری لە کوردستان لەبەرانبەر دەستدرێژیی دەرەکی خۆی تووشی شەڕێکی تازە بکا؟ ئەگەر ئامادەیە تا چ ماوەیەک ئەو شەڕە درێژە دەدا و ئەوەش لە ڕاستیدا هەم هەڕەشە و هەم سازکردنی دڕدۆنگییەکی نوێ بوو بۆ کاربەدەستانی بریتانیا و هەر ئەو هەوڵانەی فەیسەڵیس بوو لە بەشێک لە چارەنووسی کوردی بەرەو خراپ بوون برد. لەبەشەکانی دواتر دا زیاتر لەسەر دەوامەی گۆڕانی سیاسەتەکانی بریتانیا لەو سەردەمەدا دەنووسین.
