سۆلین ورمێ
کوردشۆپ- شێخ سەعیدی پیران لە مێژووی نەتەوەی کورد و کوردستاندا کەسێکی زۆر بەناوبانگ بووە و لە سەرەتای سەدەی بیستەمەوە تا ئێستا، هەمیشە ناوێکی زیندوو بووە.
شێخ سەعید سەرکردایەتیی گەورەترین ڕاپەڕینی نەتەوەیی لە باکووری کوردستان کردووە. ئەو سیاسەتی داگیرکەری بۆ نکۆڵیکردن لە کوردی ڕەت کردەوە.
داگیرکەرانی کوردستان لە ئەو و سەرهەڵدانەکەی دەترسان و دەیانزانی سەرهەڵدانەکەی فراوانتر دەبێت و کوردستانێکی گەورە بنیات دەنێت و دوژمنان دەیانزانی کە کورد بەدوای دەکەوێت و لە ڕێگەی ئەوەوە داوای مافی چارەنووسی خۆیان دەکەن. بۆیە دوژمنان بە هەموو هێزەوە سەرهەڵدانەکەیان سەرکوت کرد و بە شێوەیەکی نامرۆڤانە لەسێدارەیان دا.
بنەماڵەی شێخ سەعید کاریگەرییەکی گەورەی کۆمەڵایەتی و ئایینی و نەتەوەییان لەسەر کوردستان دانا. شێخ سەعید ساڵی ١٨٦٥ لە شاری پالوو لەدایک بووە. ناوی باوکی "شێخ مەحموود فەوزی ئەفەندی" و ناوی دایکی مەرڤە خانە.
شێخ سەعید کەسێکی نیشتمانپەروەر بوو و میراتێکی پڕ لە شانازی و مێژوویی بۆ نەتەوەی کورد بەجێ هێشت. شێخ سەعید لە مووش و مەلەزگیرت دەستی بە خوێندن کردووە. دوای ئەوەی باوکی لە "خنس" نیشتەجێ بووە، لەوێ قورئانی پیرۆز و فیقهی خوێندووە. باوکی، شێخی بارەگای نەقشبەندی بووە و لە هەمان کاتدا ئەمینداری شێخ سەعید بووە.
شێخ سەعید تەمەنی منداڵیی لە پالوو بەسەر بردووە. لە کاتی جەنگی جیهانیی یەکەمدا، ڕووسیە کوردستانی داگیر کرد؛ بەهۆی ئەوەوە کۆچیان کرد و لە پیران نیشتەجێ بوون. تەنانەت دوای شەڕی جیهانیش لەگەڵ باوکیان چوونە خنس و لەوێ مانەوە. لە خنس پەروەردەی ئایینی کراوە. چونکە باوکی لەو سەردەمەدا لە پالوو و خنس و پیران خاوەن قوتابخانەی ئایینی بووە، شێخ سەعید خوێندنی لەو قوتابخانانە لەگەڵ مامۆستای زۆر ناودار تەواو کردووە.
دوای کۆچی دوایی باوکی، شێخ سەعید خەریکی بەڕێوەبردنی خزمەتگوزاریی قوتابخانەکان بوو و بەپێی زانیارییەکان بنەماڵەی شێخ سەعید ٤٠٠ قوتابخانەی ئایینییان هەبووە و شێخ سەعید سەرپەرشتییانی دەکرد. هەروەها شێخ سەعید کتێبخانەیەکی زۆر گەورەی هەبووە. زانراوە کە نزیکەی ٢٠ هەزار کتێب لە کتێبخانەکەیدا هەبووە. شێخ سەعید جوغرافیای کوردستانی زۆر باش زانیوە. لە کوردستان پەیوەندییەکی پتەوی لەگەڵ زۆربەی شێخ و سەرۆک خێڵ و میر و ئاغاکانی کوردستان هەبووە.
شێخ سەعید لەنێو خەڵکدا بە زانا و حەکیم و خێرخواز ناسرابوو. خەڵک وەک سەرکردەیەکی ئایینی و کۆمەڵایەتی و بازرگانی، زۆریان خۆش دەویست.
شێخ سەعید کەسێکی زۆر بە بەزەیی بووە و ڕێزی لە مافی گەلانی دیکە و نەتەوەکانی دیکە و کەمایەتییە ناوخۆییەکان گرتووە. کاتێک ئەرمەنەکان لەلایەن داگیرکەرەوە جینۆساید کران، دژی جینۆسایدی ئەرمەنەکان وەستاوەتەوە و تانەی لەو جینۆسایدە داوە و گوتوویەتی: "جینۆسایدی ئەرمەنەکان نە ویژدانییە و نە ئایینییە، بەڵکوو دژی مرۆڤایەتییە، دژی ئیسلامە و دژی مافی هەموو گەلێکە".
شێخ سەعید چەند زمانی دەزانی؟
شێخ سەعید ئەفەندی جگە لە کوردی، زمانەکانی تورکی، ئەرمەنی، فارسی و عەرەبیی باش دەزانی و بەو زمانانە قسەی دەکرد و دەینووسی. ئەو زانستە زمانەوانییە دەرفەتێکی بۆ شێخ سەعید ئەفەندی ڕەخساند کە پەیوەندیی لەگەڵ زۆرێک لە وڵاتان و زانایانی جیهان بکات. ئەو سەردانی وڵاتانی عەرەبی، ئێران، هیندستان، ئۆزبەکستان و زۆر وڵاتی تری ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و قەفقازی کردبوو.
دەستپێکی خەباتی شێخ سەعید
ڕاپەڕینی نەتەوەیی کوردستان ساڵی ١٩٢٥ بە سەرکردایەتیی کۆمیتەی سەربەخۆیی کوردستان دەستی پێ کرد. ئەمە بزووتنەوەیەکی نەتەوەیی کورد بوو و بە سەرکردایەتیی کۆمیتەی سەربەخۆیی کوردستان و سەرکردایەتیی شێخ سەعید ئەفەندی بەڕێوە چوو.
دوای ڕێککەوتنی لۆزان چەندین ڕاپەڕینی کورد لە ئێران و تورکیا و عێراق ڕێک خرا.
زۆری نەخایاند کەمالیستەکان هەموو ئەو بەڵێنانەی لە "ڕێککەوتنی نیشتمانی"ی ژانویەی ١٩٢٠دا بە کوردیان دا، لەبیریان کرد کە یەکێکیان ڕێزگرتن لە مافی کەمینەکان بوو. کەمالیستەکان هەتا پێگەی خۆیان پتەوتر دەکرد، زیاتر هێرشیان دەکردە سەر مافی هاووڵاتییان و بە تایبەتی مافە نەتەوەییەکانی گەلی کورد و ئەرمەنییەکانیان پێشێل دەکرد. سەرەڕای ئەوەش، حکوومەتی تورکیا سیاسەتی شۆڤێنیستیی تواندنەوە و ئاسمیلەکردنی کوردەکانی گرتبووە بەر.
سازمانی ئازادی، یەکەم پارتی سیاسی بوو لە کوردستان. ڕێکخراوێکی زۆر مۆدێڕن، کۆمەڵایەتی، نەتەوەیی و فیکری بوو.
بزووتنەوەی ساڵی ١٩٢٥ بە بەشداریی گەل دروست بوو و بەڕێوە چوو. هەنگاوێکی زۆر شارستانی بوو. سەرکردایەتیی بزووتنەوەکە لەلایەن کەسایەتییە ئایینی و کۆمەڵایەتییەکانەوە سەرپەرشتی دەکرا و سەرۆکی بزووتنەوەکەش شێخ سەعیدی پیران بوو. بۆیە دەوڵەت نەیدەویست بزووتنەوەی نەتەوەیی ساڵی ١٩٢٥ وەک بزووتنەوەیەکی نەتەوەیی و ڕێکخراو بناسرێت. ساڵی ١٩٢١ دەوڵەتی تورک دەستی کرد بە دەستبەسەرکردنی هاووڵاتییان لە کوردستان. سیاسەتوان و ڕۆشنبیرانی کورد لە هەمان ساڵدا هەوڵیان دا ڕێکخراوێکی نوێ دابمەزرێنن. بەپێی هەندێک سەرچاوەی مێژوویی، "ڕێکخراوی ئازادی" یان "کۆمیتەی سەربەخۆیی کوردستان" ساڵی ١٩٢١ دامەزرا، بە گوێرەی سەرچاوەی دیکە، ساڵی ١٩٢٢ و بە گوتەی هەندێکی دیکە ساڵی ١٩٢٣ دامەزرا. زۆربەی مێژوونووسان لەسەر ساڵی ١٩٢١ هاوڕان.
کۆمیتەی سەربەخۆیی کوردستان لە ڕێکخراوە کوردستانییەکانی سەردەمی عوسمانی جیاواز بوو؛ ڕێکخراوێکی سەربەخۆ بوو. ئەو لیژنەیە بە سەرکردایەتیی خالید بەگی جبری کوڕی شێخ سەعید ئەفەندی، بەرپرسی گوند، شێخ، ئاغا و مامۆستا ئاینییە بەناوبانگەکانی کوردستان دامەزرا. لە کۆمیتەی سەربەخۆیی کوردستاندا سەربازە بەناوبانگەکانیش هەبوون. کەسانی وەک "مەبووسە بەدلیس و یووسف زیا بەگ" هەبوون.
بەشێک لە دامەزرێنەرانی ئەو لیژنەیە بریتی بوون لە: "د. فوئاد، ئەکرەم جەمیل پاشا، حاجی مووسا، حوسێن پاشا، ئێحسان نووری پاشا، شێخ تاهیر، سەعید عەبدولقادر، حاجی ئەخدی ناسراو بە باوکی تووجۆ، حاجی مووسا بەگ، یووسف زیا، خالید جبری و خالید حەسەنان".
ناوەندی ڕێکخراوەکە ئەرزێرۆم بوو. بەڵام سازمانی ئازادی لە ماوەیەکی کورتدا بە نهێنی لە زۆرێک لە شار و شارۆچکەکانی کوردستاندا کارەکانی فراوانتر کرد. خەڵک پشتیوانییەکی زۆریان لێ کرد و لە دەوری سەرکردەکانی ئەو ڕێکخراوەیە کۆ بوونەوە.
خالید بەگ و یووسف زیا بەگ دوای شێخ سەعید ئەفەندی کەوتن، چونکە پاشخانێکی کۆمەڵایەتی و ئایینیی هەبوو؛ شوێنەکەیان دۆزییەوە و چوونە لای. چەند کاتژمێرێک لەگەڵ شێخ سەعید قسەیان کرد و کردیان بە ئەندامی کۆمیتەی سەربەخۆیی کوردستان و سەرۆکی لیژنەکە.
دوای ئەوەی خالید بەگ و یووسف زیا بەگ لە بەدلیس گیردران، دەوڵەت و دادگای باڵای بەدلیس داوای دەستبەسەرکردنی شێخ سەعید ئەفەندیی کرد و بڕیاری دەستبەسەرکردنیان دەرکرد، بەڵام ئەو نەچووە دادگا و خنسی بەجێ هێشت و چووە پیران. شێخ سەعید ئەفەندی پێش دەستپێکردنی ڕاپەڕینی ١٩٢٥ چووە لای خەڵک و قسەی لەگەڵ کردن؛ بەشێک لە گوتارەکانی بەم شێوەیە بوو: "تورک فریویان داین. تورکەکان سەرەتا دەیانگوت ئەنجومەن و حکوومەت هاوبەشن. دەیانگوت کورد و تورک برا و یەکسانن. بەڵام ئێستا ئینکاری کورد دەکەن. دەڵێن کورد نییە و هەموویان تورکن. زمانی کوردی و ناوی وڵاتی کوردییان بە واتای کوردستان قەدەغە کردووە. هەموو پارچەیەکی کوردستانیان داگیر کرد. بۆ ئەوەی لە کوردستاندا حوکمڕانی بکەن، لە هەموو پارچەکانی کوردستان بنکەی سەربازی دروست دەکەن. ئێمە مافی ئەوەمان نییە باسی سەروەت و سامانی وڵاتەکەمان بکەین. زمانی کوردی لە قوتابخانەکاندا زمانی فێرکردن بوو و پەروەردە لەسەر مێژوو و کولتوور و ئەدەبیاتمان هەبوو. ئێستا قوتابخانەکان قەدەغە کراون و داخراون. هەروەها لە قوتابخانەکانیشدا زمانی کوردی قەدەغەیە. منداڵانی کورد بە زمانی تورکی پەروەردە دەکرێن. لەنێوان ئێمە و تورکدا دەزگایەکی خەلافەت هەبوو، بەڵام ئێستا ئەویش نەماوە. بۆیە هیچ بەهایەک لەنێوانماندا نییە کە ئێمە بەیەکەوە ببەستێتەوە. ئێستا بنیاتنانی دەوڵەتەکەمان واتە کوردستان، بووەتە واجب بۆ ئێمە. پێویستە تورک لە خاکی خۆمان دەربکەین. با خاوەنی خاکەکەمان بین. جیهاد بۆ ئەوە واجبە".
ساڵی ١٩٢٥ شۆڕشی کوردستانی تورکیا لەژێر ئیدارەی شێخ سەعید پیران دەستی پێ کرد. سەرهەڵدانەکە لە ماوەیەکی کورتدا بەهێز و بەربڵاو بوو. بزووتنەوەی ساڵی ١٩٢٥ لە ماوەیەکی کورتدا سەرکەوتنی زۆری بەدەست هێنا و بوو بە بزووتنەوەیەکی کۆمەڵایەتی. زۆرێک لە شارەکانی کوردستان خرانە ژێر دەسەڵاتی ئەوانەوە. هێزەکانی شێخ سەعید لە ماوەیەکی کورتدا داراهێن، مادەن، سیوێرەگ و ئەرخانیان گرت و بەرەو ئامەد بەڕێ کەوتن. لەلایەکی ترەوە دەستیان بەسەر گمگمدا گرت و ڕوویان لە شاری مووش کرد.
حکوومەت لە ٢١ی شوباتدا باری نائاسایی ڕاگەیاند و شارەکانی کوردستانی میلیتاریزە کرد. بەڵام یەکینەکانی سوپای تورکیا لە ٢٣ی شوبات لە بەرامبەر سەرهەڵدانی کورد پاشەکشەیان کرد بۆ ئامەد. هێزە کوردییەکان سەرهەڵدانەکەیان چڕتر کردەوە و ئەلەزیز کەوتە دەست هێزە کوردییەکان.
هێزەکانی شێخ سەعید لە ٧ی ئاداری هەمان ساڵ، ئامەدیان گەمارۆ دا. بەڵام بەبێ ئەوەی شارەکە بگرن، ناچار بوون پاشەکشە بکەن. لە ٢٦ی ئاداردا سوپای تورکیا لە ڕێگەی وشکانی و ئاسمانییەوە هێرشەکانی دەست پێ کرد. وردەوردە شەڕڤانانی کورد لاواز بوون و شەڕەکە بە قازانجی سوپای تورکیا بەرەوپێش دەچوو.
دوای چەند مانگێک لە شەڕ و پێکدادان، جارێکی دیکە زۆرێک لە شارەکانی کوردستان داگیر کرانەوە. لە ناوەڕاستی مانگی نیسانی ساڵی ١٩٢٥ شێخ سەعید لە نزیک گمگم و یەکێک لە سەرکردەکانی تری سەرهەڵدانەکە بە ناوی شێخ شەریف لە شاری پالوو، خۆیان ڕادەستی هێزەکانی دوژمن کرد.
بەداخەوە ئەو سەرهەڵدانەش سەرکوت کرا و شێخ سەعید، د. فوئاد و سەرکردەکانی تر درانە دادگا و دواتر لەسێدارە دران. لە ٢٨ی حوزەیرانی ساڵی ١٩٢٥، سەرۆکی داواکاری گشتی کە سزای لەسێدارەدانی بۆ ٥٣ لە سەرکردەکانی سەرهەڵدانەکە دەرکرد، لە دادگا وتی: "هەندێکتان هەڵسوکەوت و کردەوەی خراپتان بەرامبەر حکوومەت ئەنجام داوە و خەلافەتتان کردووە بە بیانوو بۆ بەرگریکردن لە سەرهەڵدانەکەتان. بەڵام هەمووتان لەسەر دامەزراندنی کوردستانێکی سەربەخۆ کۆک بوون".
سەرهەڵدانی ساڵی ١٩٢٥ گورزێکی گەورەی لە حکوومەتی تورکیا دا. هەروەها ئەمە گەورەترین بەڵگەنامەیە کە تورکیا بۆ نەهێشتنی ئەو سەرهەڵدانە پێویستی بە ٣٥ هەزار سەرباز و ١٢ فڕۆکە هەبووە. ئەو سەرهەڵدانە ئەوەندە گرینگ بوو کە هەڕەشەی لە بوونی تورکیا وەک دەوڵەت کرد. بۆیە تورکیا ناچار بوو ٨٠ هەزار سەرباز لە کوردستان جێگیر بکات. هێزەکانی تورکیا دەستیان کرد بە داگیرکردنی کوردستان، هەزاران هاووڵاتیی بێتاوان کوژران، بەشێکی زۆریان ژن و منداڵ بوون. ٢٠٦ گوند وێران کران و هەشت هەزار و ٧٥٨ خانوو سووتێندران و ١٥ هەزار و ٢٠٠ کەسیش گیانیان لەدەست دا.
لەو کاتەدا دڕندەیی دوژمن گەیشتە ئاستێک کە ڕۆژنامەی "وەقت" بێشەرمانە لەبارەی حکوومەتەوە نووسیبووی: "لە هەر شوێنێک ئاڵای تورکیا هەبێت، پرسی کورد نییە".
کاتێک شێخ سەعید و هاوڕێکانی بردرانە سەر دار، گوتی: "گەیشتمە کۆتاییی ژیانی زەمینیم. پەشیمان نیم کە خۆمم کردە قوربانی بۆ میللەتەکەم. بەڵام با نەوەکانمان تۆڵەی ئێمە بکەنەوە و لەهەمبەر دوژمنەکانمان شەرمەزارمان نەکەن".
دوای ڕاپەڕینی نەتەوەیی کوردستان لە ساڵی ١٩٢٥، شێخ سەعیدی پیران و هاوڕێ سەرکردە و چەکدارەکانی لە ٢٩ی حوزەیرانی ١٩٢٥ لە ئامەد لەسێدارە دران. زۆربەیان پیاوانی ئایینی و شێخی کوردستان بوون کە تاکە خواستیان بەدەستهێنانی مافە ڕەواکانی گەلی کورد و سەربەخۆیی کوردستان بوو.
