هانی مورتەزا

کوردستان واتا خاکی کوردان و ناوچەی نشتەجێبوونی نەتەوەی کورد. نەتەوەیەک کە خاوەنی مێژوو و جوگرافیا و کلتوور و ئاڵا و زمانی خۆیەتی.

سنووری کوردستانی گەورە بە شێوەیەکی گشتی

کوردستانی گەورە دەکەوێتە باشووری ڕۆژئاوای کیشوەری ئاسیا. لە بەشی باکووری ڕۆژهەڵاتەوە لەگەڵ ئازەربایجان و ئەرمینیا، لە باکوور و ڕۆژئاواوە لەگەڵ تورکیا، لە ڕۆژهەڵات و باشووری ڕۆژهەڵاتەوە لەگەڵ ئێران و لە باشوور و باشووری ڕۆژئاواوە لەگەڵ عێراق و سووریا هاوسنوورە.

١- میر شەرەفخانی بەدلیسی (لە ساڵی ١٥٩٨ ز) پێی وایە: سنووری کوردستانی گەورە لە کەنداوی "فارس/عەرەب"ەوە دەست پێدەکات و بەرەو باکوور درێژ دەبێتەوە تاکوو ویلایەتی مەلاتییە و مەرعەش و لە لای باکووری ئەم هێڵەوە ویلایەتی قارس و ئازەربایجان و ئەرمینیای بچووک و گەورەیە و لە باشووری ئەم هێڵەوە عێراقی عەرەبی و ویلایەتی موسڵ و دیاربەکرە.

٢- ڕۆژهەڵاتناسی بەناوبانگ ئەدمۆندز پێی وایە سنووری کوردستانی گەورە بۆ هێڵێکی ڕاست لە یەریڤانەوە بۆ ئەرزەڕوم و مەرعەش و بەرەو حەلەب بە شێوەیەکی کەوانەیی بەرەو ڕۆژئاوا درێژ دەبێتەوە؛ دواتر بە قەدپاڵی چیاکاندا تاکوو ڕووباری دیجلە بەرەو ئاراستەی ڕۆژهەڵات، هەروەها کەمێک بەرەو باکووری زنجیرە چیاکانی حەمرین تاکوو سنووری نێوان عێراق و ئێران لە نزیک مەندەلی دێت، بەڵام بە ئاراستەی ڕۆژهەڵاتی سنووری کوردستان لە یەریڤانەوە درێژ دەبێتەوە بەرەو باشووری ڕۆژهەڵاتی و پێی وایە هەموو ئەم شارانە دەگرێتەوە:  ماکۆ، خۆی، ورمێ، مهاباد، سەقز، سنە، کرماشان و ئیلام

٣- د. عەبدوالڕەحمان قاسملوو لە نامەی دکتۆراکەیدا لە ساڵی ١٩٦٥ دا دەڵێت: سنووری کوردستان لە باکووری ڕۆژهەڵاتی لووتکەی ئارارات بە هێڵێکی ڕاست دەست پێدەکات بەرەو باشوور بۆ بەشی باشووری چیاکانی زاگرۆس و ڕاست دێتە خوارێ؛ لەوێوە هێڵێکی ڕاست بەرەو باکووری ڕۆژئاوا دەکێشین و هەتا دەگاتە شاری مووسڵ لە عێراق و لەوێوە خەتێکی ڕاست بۆ لای ڕۆژئاوا کە لە مووسڵەوە دەگاتە بەشی تورک نشینی  ویلایەتی ئەسکەندەروون و لەو خاڵەوە هێڵێک بۆ لای باکووری ڕۆژهەڵات ڕادەکێشێ تا دەگاتە ئەرزەڕووم لە تورکیا؛ پاشان لە ئەرزەڕوومەوە هێڵێک بەرە و ڕۆژهەڵات دێ تا دەگاتەوە لوتکەی ئارارات.

٤- ئەولیا چەڵەبی گەڕیدەی بەناوبانگی تورک دەڵێت: کوردستان لە ویلایەتەکانی ئەرزەڕووم، وان، هەکاری، دیاربەکر، جەزیرە، ئامێدی، مووسڵ، شارەزوور و ئەردەڵان پێک دێت و ڕێگەی حەڤدە ڕۆژە.

ڕووبەری کوردستانی گەورە

ڕووبەری گشتیی کوردستانی گەورە دەگاتە ٤٠٩٦٥٠ کیلۆمەتر دووجا.

١- درێژیی کوردستانی گەورە لە باکوورەوە بۆ باشوور لە نێوان ١٠٠٠ - ١٣٠٠ کیلۆمەترە.

٢- پانیەکەشی لە ڕۆژهەڵاتەوە بۆ ڕۆژئاوا لە ٧٥٠ کم دەست پێدەکات تا دەگاتە ٢٥٠ کم لە هەندێک بەشی باشووری ڕۆژهەڵات.

ڕووبەری پارچەکانی کوردستان

ڕووبەری گشتیی باکووری کوردستان دەگاتە  : 194.400 کم2

ڕووبەری گشتیی ڕۆژهەڵاتی کوردستان دەگاتە : 124.950 کم2

ڕووبەری گشتیی باشووری کوردستان دەگاتە : 72000 کم2

ڕووبەری گشتیی ڕۆژئاوای کوردستان دەگاتە : 18.300 کم2

بە ڕێژەی سەدیی پارچەکانی کوردستان بەراوەرد بە کوردستانی گەورە

١- باکووری کوردستان (تورکیا) 47.50%

٢- ڕۆژهەڵاتی کوردستان (ئێران) 30.50%

٣- باشووری کوردستان (عێراق) 17.50%

٤- ڕۆژئاوای کوردستان (سوریا) 4.50%

شارەکانی کوردستانی گەورە

کوردستانی گەورە نزیک سەد شاری گەورەی هەیە کە بریتین لە:

لە باکووری کوردستان:

ئامەد، ئاگری، جۆلەمێرگ، مامەکی، سەمسوور، ئەرزەرووم، باتمان، بەدلیس، وان، ماردین، ئالازیق، بینگول، ئۆرفا، شرناخ، مووش، قارس، هەکاری، باتمان، سێرت، ئادیامان، ئەرزنگان، ڕحا، چەولیک، ئانتاکیا، مەرعەش، سیواس، مەلاتیە، دێلۆک، خارپێت، ئەردەخان و ...

لە رۆژهەڵاتی کوردستان:

کرماشان، ورمێ، سنە، خۆڕموا، ئیلام، بۆکان، سەقز، مهاباد، بیجاڕ، خۆی، سەلماس، ماکۆ، مەریوان، قوروە، سەرپێڵی زەهاو، سەحنە، کوودەشت، پۆل دوختەر، دێلفان، کەرەند، شائاباد، قەسری شیرین، پاوە، جوانڕۆ، ڕوانسەر، کامیاران، سەردەشت، شنۆ، دیواندەرە، پیرانشار، میاندواو، نەغەدە، تیکاب، ساینقەڵا، هەرسین، گێڵان، داڵاهۆ، بەدرە، ئاودانان، دێلوڕان، مێهران، سیروان، مەلەکشای و ...

لە باشووری کوردستان

هەولێر، سلێمانی، کەرکووک، دهۆک، هەڵەبجە، شنگال، سۆران، زاخۆ، ڕواندز، پیرمام، شەقلاوە، کۆیە، ڕانیە، قەڵادزێ، عەربەت، سەید سادق، سیروان، کەلار، کفری، دەربەندیخان، دووکان، تەقتەق، چەمچەماڵ، مەخموور، ئاکرێ، خانەقین، بەدرە، مەندەلی و ...

لە ڕۆژئاوای کوردستان:

قامیشلۆ، عەفرین، سەرێکانی، کۆبانێ، عاموودێ، گرێ سپی و ...

دابەشکردنی کوردستانی گەورە

خاکی کوردستانی گەورە بە گوێرەی ئەو پەیماننامانەی خوارەوە بەسەر چەند وڵاتدا دابەش کراوە و سنووری نیوان ئەو پارچانەی کوردستان دەستنیشان کراوە.

١- پەیمانی ئەماسیە ساڵی ١٥٥٥

٢- پەیمانی زەهاو ساڵی ١٦٣٩

٣- شەڕی چاڵدێران ساڵی ١٥١٤

٤- پەیمانی ئەرزەڕوومی یەکەم ساڵی ١٨٢٣

٥- پەیمانی ئەرزەڕوومی دووەم ساڵی ١٨٤٧

٦- پەیمانی سایکس بیکۆ ساڵی ١٩١٦ لە نێوان فەرەنسا - بەریتانیا.

لە کۆتاییدا خاکی کوردستانی گەورە بەسەر چوار وڵاتی ئێران، تورکیا، عێراق و سووریادا دابەش کرا. لەبەر ئەم دابەشبوونەی خاکی کوردستان دیاریکردنی سنوری کوردستانی گەورە گرفتێکی سیاسیی هەستیارە.

گرنگترین هەرێمە ئاو و هەواییەکانی کوردستانی گەورە

١- هەرێمی ئاوهەوای وشکی گەرم.

٢- هەرێمی ئاووهەوای بیابانی وشک و گەرم.

٣- هەرێمی ئاوهەوای نیمچە بیانابی گەرم.

٤- هەرێمی ئاوهەوای کوێستانی سارد.

٥- هەرێمی ئاوهەوای دەریای ناوەڕاست.

دەریاچەکانی کوردستانی گەورە

وان، ورمێ، ئالمان، زرێبار، هەپر، مان گشت، بەرم شور،مور زەرد، تەنکە سور.

کوردستانی گەورە هەرسێ پلێتی عەرەبی و ئۆراسی و پلێتی ئێرانی بەیەکەوە دەبەستێتەوە و ناوچەی بنەڕەتی پێکەوە بەستنی ئەم پلێتانەیە.

کوردستانی گەورە لە ڕووی پێگەی جوگرافیاوە ناوچەیەکی گرنگ داگیر دەکات، هەم لەسەر ئاستی کیشوەری ئاسیا و هەم وڵاتانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست. هەر ئەمەش وای کردووە لە لایەنی سروشتی و سیاسییەوە بایەخی زیاد بێت و بە بەردەوامی چاو لەسەر ناوچە جیاوازەکانی کوردستانی گەورە بێت.