کامران سمۆ هەدلی
من بەم پرسیارە کە "شیعر و فەلسەفە چین؟"، دەست بە مژاری تێکەڵیی نێوانیان دەکەم. بەڵام هەتا ئەمڕۆش هیچ پێناسەیەکی نەگۆڕ بۆ هەردووکیان بوونی نییە. هەموو فەیلەسووف و شاعیران پێناسەی جیاوازیان لێیان هەیە. هەر کامیان بەپێی تێڕوانینی خۆیان، پێناسەیان دەکەن. فەیلەسووفەکان چەندە فەلسەفەکانیان لەسەر بابەتگەلی جیاواز جێگیر کردبێت، پێناسەی جیاوازیشیان بۆ کردووە. هەروەها شیعر چەندین پێناسەی جیاوازی هەیە و لە ئێستاشدا پێناسەی تریشی بۆ دەکرێت. هەر بۆیە پێناسەیەک بۆ فەلسەفە نییە کە هەمووان لەسەری کۆک بن، هەروەها بۆ شیعریش بە هەمان شێوەیە. بۆ نموونە ئەگەر چەند شاعیرێک لە یەک کاتدا سەیری یەک دیمەنی سروشت بکەن، ئەوا لە شیعرەکانیاندا دیمەنەکە بە شێوەیەکی جیاواز وەسف دەکەن. هەریەکەیان بەپێی باری دەروونی و ئارەزووی خۆی دیمەنەکە وەسف دەکات. بەم شێوەیە شیعرەکانیان لە یەکتر جیاواز دەبێت و پێناسەی شیعرەکانیشیان جیاواز دەبێت.
ڕەنگە مرۆڤ بتوانێت بە چەند نموونەیەک پێناسەی فەلسەفە بکات، بەڵام پێناسەکردنی شیعر مەحاڵە.
بەهۆی ئەم تایبەتمەندییەی شیعرەوە دەگوترێت "ئەو شیعرەی بە لۆژیک نووسراوە و ئەوەش کە بەبێ لۆژیک نووسراوە، شیعرە". واتە شیعر بەبێ مەبەست و فەلسەفە، تەنیا بە چەند وشەیەکی خۆشیش دەنووسرێت. بەڵام ئەو شیعرانە وەک شیعرانێک کە ئامانجێکیان هەیە، بەهایان پێ نادرێت و تەمەنیان درێژ نابێت.
بە چەند پێناسەیەک دەست پێ دەکەم کە شاعیران و فەیلەسووفان زۆرتر بۆچوونیان لێ نزیکە.
فەلسەفە، گەڕانە بۆ مەعریفە و شێوازی بیرکردنەوە.
فەلسەفە، زانست نییە، شێوازی زانینی گەڕانی زانستییە.
شیعریش، لە ئەقڵ دەربازبوون و دووربینی خەیاڵە.
شیعر، تەڤگەری هزرە و لەگەڵ بوونی مرۆڤایەتیدا بەردەوامە. سەرکێشی ڕازاندنەوە و هەیەجاندان بە وشەیە. ئەگەر شیعر سەرکێش و نوێنەری هەستەکان بێت، فەلسەفەش سەرکێش و نوێنەری ئەقڵە.
فەلسەفە، خۆشەویستیی گەڕان بەدوای زانستە. ئامانجی سەرەکیی فەلسەفە ناسینی کۆمەڵگە و سروشتە. لە سایەی زانستەوە مرۆڤەکان دەتوانن خاوەنی ئەقڵ و بیرکردنەوەیەکی جیهانی بن. بیرکردنەوە بەبێ زانین و زانینیش بەبێ بیرکردنەوەی فەلسەفی، پێک نایەن. بە شێوازێکی تر مرۆڤ دەتوانێت بڵێت، فەلسەفە سەرچاوەی هەموو بەشی زانست و زانیارییەکە. یان فەلسەفە خودی زانستی زانینە.
فەلسەفە، زانینی بیرکردنەوەی گەڕان بە دوای مەعریفەیە.
لە فەلسەفەدا هیچ شتێک بە تەواوی ڕاست و هەڵە نییە.
فەیلەسووفەکان بەدوای زانینی ڕاستیی شتەکاندا دەگەڕێن، دەپرسن و بە پرسیارەوە دەیانەوێت ڕاستیی ڕووداوەکان بزانن. بە شێوەیەکی سیستەماتیک و شارەزایانە وڵامی پرسیارەکانیان دەدەنەوە. بە پرسیار و وڵامەکانیان بۆچوونەکانیان دەخەنە بەردەم خوێنەرانیانەوە.
بەڵام ئەمە لە شاعیران داوا ناکرێت. شاعیران دەتوانن بە هزر، هەست و خەیاڵی خۆیان وڵامی پرسیارەکانیان بدەنەوە. بۆ نموونە دەتوانن بپرسن و بڵێن بۆ خاکی وڵاتەکەم سوورە؟ (واتە دەیانەوێت بڵێن، بۆچی وڵاتەکەم لەنێو شەڕ و ململانێدایە، بۆچی ئەوەندە خوێن لە وڵاتەکەمدا دەڕژێت).
هەروەها دەتوانن بەم جۆرە وڵامی پرسیارەکە بدەنەوە، خاکی سووریان لە هەسارەی "مەریخ"ەوە هێناوە و لە وڵاتی مندا ڕژاندوویانە. پێویست ناکات شاعیران بە دوای ڕەنگی سووری نیشتمانەکەیان و مەریخدا بگەڕێن. ڕەنگە هەر لەبەر ئەمەش بێت کە "سۆقرات" بۆچوونی خۆی بەرامبەر بە شاعیران بەو شێوەیە دەربڕیوە. بە بڕوای سۆقرات شاعیر وەستای وشەکانە و ئەرکی سەرەکییان شاردنەوە و پێچەوانەکردنەوەی ڕاستییەکانە.
من ئەم بۆچوونەی سۆقرات بە ڕاست نابینم و پێم وایە مەحاڵە خەڵک ئەم بۆچوونە وەربگرن. چونکە لە سروشتدا هەموو شتێک پەیوەندیی بە یەکەوە هەیە و چەندین نهێنی هەن کە بە چاوی ڕووت نابینرێن. هونەرمەند و شاعیران بە هێزی هزر، هەست و خەیاڵ شتگەلێکی شاراوە لە سروشتدا دەبینن و پیشانی خەڵکی دەدەن. من دەڵێم ئەرکی شاعیران نەتەنیا پێچەوانەکردنی ڕاستییەکان نییە، بەڵکوو ڕاستکردنەوەی هەڵەکان و پێشخستنی بیرکردنەوەی خەڵکە. لێرەدا مرۆڤ دەتوانێت بڵێت، سەروەری ئەقڵ فەلسەفەیە، سەروەری هەستەکانیش شیعرە! هەر بۆیە شیعر و فەلسەفە دوو دیاردەی هاوسەنگن لە هزر و هەستی مرۆڤدا.
لە کۆنەوە هەتا سەردەمی ئێستا، ململانێ و پەیوەندیی نێوان شیعر و فەلسەفە هەر بەردەوامە. پێدەچێت ئەم باسانە سەبارەت بە پەیوەندیی نێوان شیعر و فەلسەفە بەم زووانە کۆتایی پێ نەیەت.
فەیلەسووفەکان زیاتر لە ڕێگەی ئەقڵ و بیرکردنەوەوە سەرنجیان لەسەر کێشەکانی زانینی مرۆڤ و تێگەیشتن لە سروشت و گەردوونە. ئەوان دەیانەوێت بە داهێنانەکانی خۆیان چارەسەرێک بۆ کێشە هەبووەکان بدۆزنەوە و هەمیشە بەدوای چارەسەردا دەگەڕێن. بەڵام شاعیران زۆر بە ئاسانی دەتوانن لە ڕێگەی بیر و هەست و خەیاڵەوە، لە بواری ئافراندنەوە، لە پێش فەیلەسووفانەوە بن و بۆشاییی ئێستا پڕ بکەنەوە. بەهۆی سروشتەوە هیچ ئاستەنگێکیان نەخستە بەردەم گەشەکردنی عەقڵ و خەیاڵی مرۆڤ.
پێشتریش گوتم، پێکهاتنی بیرکردنەوە بەبێ زانین مومکین نییە، زانینیش بەبێ بیرکردنەوەی فەلسەفی مومکین نییە. لەگەڵ پێشکەوتنی مەعریفەی مرۆڤدا، هێزی خەیاڵی مرۆڤ بەرفراوان و پەرەی سەندووە. بە واتایەکی تر مەعریفە و خەیاڵی مرۆڤ پێکەوە گەشە دەکەن. پێشەنگە سەرەکییەکانی ئەم گەشەسەندنە بیری فەلسەفی و هەستی شیعرییە.
ئەگەر فەلسەفە سەرچاوەی هەموو زانین و زانیاری بێت.
شیعریش شارەزای پێشخستنی هەست، خەیاڵ و جوانکردنی بیرکردنەوەیە. پێم وایە، شیعر بەبێ فەلسەفە و فەلسەفە بەبێ شیعر، ناتەواون.
شیعر و فەلسەفە بەبێ یەکتر، کوێر و بێ چێژن. بەڵام شاعیران وریا بن، بۆ ئەوەی شیعرەکانیان نەکەوێتە ژێر سێبەری فەلسەفەوە و تامی شیعر لەدەست نەدات. تەنانەت ئەگەر هەندێک سێبەری شیعر لەسەر فەلسەفە هەبێت، زیانی زۆری پێ ناگەیەنێت. دەگوترێت: "لایەنێکی شیعری هەیە بۆ هەموو ئەو کەسانەی کە سەرقاڵی فەلسەفەن و هەموو شاعیرانیش کەمێک فەیلەسووفن."
