دیار حەمی
کۆبانی ناوچەیەکە کە لە "زارگۆتن"ی خۆیدا، بۆ نموونە لە گوتەی پێشینییان، ئیدیۆم، زووگۆتنۆک بەسەرهات و هتد، زۆر دەوڵەمەندە. ئەم ئەدەبیاتە زارەکییەی کە کۆمەڵگە سەدان ساڵە لە مێشکی خۆیدا تۆماری شایەنی ئەوەیە یەک بە یەک بنووسرێن و لە لەنێوچوون بپارێزرێن.
جیاوازیی نێوان ئیدیۆم و "نخمان"
(بە نموونەکانی گرێدراوی گیانی مرۆڤ)
ئیدیۆم
زۆر کەس هەندێک جار ئیدیۆم و "نخمان" تێکەڵ دەکەن، چونکە هەردووکیان لایەنێکی شاراوە و مەجازییان هەیە و هەندێک کەس ئەم دوو هونەرە وەک یەک دەبینن، بەڵام ڕاستییەکە ئەوەیە کە تەنیا هەندێک تایبەتمەندیی هاوبەشیان هەیە.
ئیدیۆم ئەو چەند وشانەن کە لەلایەن کۆمەڵگەوە پێک هاتوون، بۆ ئەوەی زۆر ڕووداو و تایبەتمەندی بە شێوەیەکی ڕێکوپێک دەرببڕن. هەروەها هونەرە ئەدەبییەکانی وەک "ماناندن، کەساندن و پرۆلە" ڕۆڵێکی گرینگ لە پێکهاتنی ئەو وشانەدا دەگێڕن. زۆرجار ئیدیۆمێک دەتوانێت بە کورتی زۆر مانا و مەبەست بگەیەنێت. ئیدیۆم مانایەکی قووڵ و فراوانی تێدایە و دەبێ مانای مەجازی و شاراوەی خۆی بگەیەنێت.
زۆر بەش بۆ بەکارهێنانی ئیدیۆم هەیە؛ وەک ئیدیۆم لەبارەی ئاژەڵان، گیانی مرۆڤەکان، هەست و بارودۆخە سروشتییە تایبەتەکان و هتد. لە هەمان کاتدا مرۆڤ دەتوانێت بۆ هەر "نخمان"ێک ئیدیۆمێک بڵێت، بەڵام ناتوانێت بۆ هەر ئیدیۆمێک نخمانێک بڵێت. بۆ نموونە، کاتێک کەسێک هاوسەرگیریی کردووە و جگە لە هاوسەرەکەی سەیری ژن یان پیاوی دیکە دەکات، پێی دەگوترێت "چاڤلدەر". چەند نموونەیەکی تر:
"ئار ب هوندرێ من خست":
مانای ئەم ئیدیۆمە ئەوە نییە کە بەڕاستی ئاگر چووبێتە نێو ناخی ئەو کەسەوە، چونکە لە واقیعدا ئاگر ناچێتە نێو ناخی کەسێکەوە. مانای ئەم ئیدیۆمە ئەوەیە کە خەمبارە بە بارودۆخی کەسێک یان ڕووداوێکی تایبەت.
"ئەز کەر و گێژ کرم":
بەو مانایەیە کە ئەو بێزار بووە. ئەمە بۆ کەسێک کە زۆر قسە دەکات و قسەکانی لەسەر شتانی هەڵیتوپەڵیتە، بەکار دێت. هەروەها بۆ دەنگی زۆر بەرزیش بەکار دێت، وەک دەنگی ئاژەڵان و هتد.
"ئیستوونا مالا من ە":
شتێکی سەرەکی کە خانوو یان بینایەک لەسەری وەستاوە، ئەو بناغە و ستوونەیە کە لەسەری دروست کراوە و ئەگەر ئەو ستوونە وێران بێت، بیناکەشی لەگەڵدا وێران دەبێت. مانای ئەم ئیدیۆمە کەسێکە کە بنەماڵەکەی هیوای گەورەیان پێیەتی و بە کۆڵەکەی ماڵی خۆیان دەزانن.
نخمان
نخمان هونەرێکە لە هونەرەکانی ئەدەبیات، ئەو گوتنێک و قسەیەکی ناڕاستەوخۆیە کە لانیکەم دوو مانای هەیە. نخمان بە پێچەوانەی ئیدیۆم، پێویستە هەم مانای ڕاستەقینەی خۆی و هەم مانای مەجازیی خۆی بپارێزێت.
هۆکاری بەکارهێنانی نخمان ئەوەیە کە زۆرجار مرۆڤەکان نایانەوێت ڕاستەوخۆ مانای وشەکان بگەیەنن، بۆیە پشت بە وشە پڕ واتاکان دەبەستن و ئەم وشانە هێز و جوانییەکی جیاواز بەو قسەکردنە یان گفتوگۆیە دەبەخشن. بۆ نموونە، "چۆکم شکا"؛ مانای ئەوە نییە کە لە ڕاستیدا ئەژنۆی شکاوە، بەڵکوو مانای ئەوەیە کە بەڕاستی لە ئەنجامی ڕووداوێک زۆر ترساوە یان زۆر خەمبارە. دەتوانین چەند نموونەیەک لە زاراوەی کۆبانی بخەینە ڕوو:
"تە پشتا من دا دیواران":
مانای ئەم دەستەواژەیە مانای ڕوون و ئاشکرای نییە، بەڵکوو لە کاتێکدا دەگوترێت کە کەسێک تووشی قەزا و ڕووداوێکی سەخت بووبێت. مەبەست لەم ئیدیۆمە دەربڕینی دڵتەنگییە و بەو مانایەیە کەسێک وەک هێزێک لە پشتییەوە بووە و ئێستا جگە لە دیوارەکان کەس لە پشتییەوە نییە.
"لنگێ من کر سۆلەکە (پێلاڤەک) تەنگ":
کاتێک مرۆڤ پێیەکانی دەخاتە پێڵاوی تەنگەوە، ئەو پێڵاوانە پێیەکانی ئازار دەدەن و ناتوانێت بە باشی تێیدا بجووڵێت. کاتێک کەسێک شتێکی لە کەسێکی تر بوێت و پەلەی لێ بکات و ئەو کەسەش دەرفەتی ئەوەی نەبێت ئەو شتەی بۆ جێبەجێ بکات، ئەم ئیدیۆمە بەکار دێت.
