شێرکۆ ژانزێم

سپیڕۆژ سێیەم ڕۆمانی نودەم هەزەخە. هەزەخ جگە لە ڕۆمان، شیعریشی نووسیوە. کتێبەکەی بە ناوی خیزەمۆک بە شێوازێکی جیاواز نووسراوە کە لە ناو شیعردا چیرۆکی نووسیوە.

ڕۆمانی سپیڕۆژ بە دیمەنێک دەست پێدەکات، دیمەنێکی هێندە نەرم و نۆستالژیک، خوێنەر لەبەردەم پەنجەرەکەدا دادەنیشێت و سەیری بارینی بەفرەکە دەکات. ڕۆمانەکە بەم دەستەواژەیە دەست پێدەکات کە زۆرجار دووبارە دەبێتەوە؛ "چل شەو و چل ڕۆژ بەبێ پشوو باران باری" ڕستەکە بە هەمان وشە، بەڵام بە شێوازی جیاواز دووبارە دەکرێتەوە. ئەم یارییە بە وشە لە زۆر شوێنی ڕۆمانەکەدا ڕوودەدات. بەم شێوەیە نووسەر فۆرمێکی جوانی بە گێڕانەوەی خۆی بەخشیوە. وتمان ڕۆمانەکە بە گەڵاڵەیەک دەست پێدەکات و بەردەوام دەبێت. گەڵاڵەکان لە ڕۆمانەکەدا زۆرن؛ بەڵام لە هەندێک شوێن وەک ئەوەی نووسەر لە نیوەی ڕێگادا ڕێبازەکەی بەجێ بهێڵێت و بچێتە دۆخێکی ترەوە؛ وەک ئەوەی پەلە بکات، خەریکە خۆی بخزێنێتە ناو بابەتێکی ترەوە. ئەم دۆخە بە درێژاییی کتێبەکە سەرنجڕاکێش و بەربڵاوە. لە هەندێک شوێن ناوەرۆکی دوو پەرەگراف، دوو بابەتی زۆر لەیەک جیاوازن.

ڕۆمانەکە لە تاقە یەک چیرۆک پێک نایە بەڵکوو چەندین چیرۆک لە ڕۆمانەکەدا هەیە، بەڵام پێش هەر چیرۆکێک، کارەکتەرە سەرەکییەکان بریتین لە تێ، نوقتە، قۆیتاس (ئەم سێ کەسە ناوی کارەکتەرە سەرەکییەکانی ئێمەن). کارەکتەری ئێمە هەندێک جار ڕاستەوخۆ لە چیرۆکەکاندایە و هەندێک جار لە چیرۆکەکاندا نییە. دۆخی کارەکتەرەکە هەندێک جار دەبێتە حاڵەتێکی دەروونی کە کارەکتەرەکەمان دەکەوێتە حاڵەتێکی شیزۆفێرنی بەڵام هەندێک جار کەسێکی ئاساییە. بەڵام ئەگەر مرۆڤ بەشی یەکەم بە وردی بخوێنێتەوە، تێدەگات کە سەرەتای ڕووداوە شیزۆفێرنییەکان لەوێوە دەست پێدەکەن، چونکە "تێ" دەچێتە دووکانەکەی عەساف و لەوێ شتێکی بەسەر دێ؛ "زێڕاوەکە بەسەرتدا کرابوو، کاتێک بۆ چەند چرکەیەک سەیری بیبیلەی چاوەکانیت کرد، شتێکی سەخت کەوتە سەر ملت، ڕەنگەکان تێکەڵ بە ڕەنگێکی ناو دووکانەکە بوون و لەوێوە چوونە ناو  هەناوتەوە." (ل.36) لە کۆتایی ڕۆمانەکەدا "تێ" لە بارەی "ئاسەف"ەوە لە براکەی دەپرسێت و ئەویش ئەم وڵامە دەداتەوە: "نەخێر، لەو ڕۆژەوەی لە دووکانەکەی دەستگیرت کرد، هیچ هەواڵێکی نەبووە. ئێستاش دەڵێن کوشتوویانە و فڕێیانداوەتە شوێنێک..." (ڕ.١٣٦) لێرەوە تێدەگەین کە ئەو شتانەی ڕوویانداوە هەموویان خەیاڵن و ئەوەی "تێ" دەیگێڕێتەوە واتە ئەو ڕووداوانەی لە ڕۆمانەکەدا ڕوودەدەن، بریتین لە هەموو خەیاڵەکانی کارەکتەری سەرەکیمان.

کارەکتەری ئێمە، "تێ"، کەسێکە کە لە ساڵانی خوێندنی ئامادەیی لە ڕێکخراوە سیاسییەکانی پێش هەشتاکاندا بووە. دەربارەی ئەو، نووسەر باسی بارودۆخی شاری میندی لەو سەردەمەدا دەکات و دووبارە لەسەر زاری کارەکتەرەکەوە ڕەخنە لە کۆمەڵگا دەگرێت: "نا، نا، ئیتر هیچ بۆ ئەم خەڵکە ناپاکە ناکەم. لە سووچی زەینی مندا کام یەک لەوان دەنگی هەڵبڕی؟ وەک پشیلە لەسەر کلکیان دادەنیشن. لە زیندانەکاندا گوێیان لە هاواری گەنجیی خۆیان نییە، دەچنە قاوەخانەکان و سەیری ڤیدیۆ سێکسییەکانی زێرین و ئارەزوو دەکەن..." (ل.98) نووسەر لە کاتی باسکردنی ئەو جۆرە ڕووداوانەدا قسەی کارەکتەرەکە دەبڕێت.

ڕۆمانەکە وەک پانۆرامایەکی کوردستان وایە، زۆر ڕووداو لە ڕۆمانەکەدا باس دەکرێن. لە فراکسیۆنەکانی پێش هەشتاکانی سەدەی ڕابردووەوە تا دەگاتە مەلەفە نەناسراوەکان، ساڵانی حوکمی سەربازی لە تورکیا، پرسی کەمینەکان (ئەرمەنی و سوورییەکان) لە کوردستان، دۆخی ئابووری و کۆمەڵایەتیی کۆمەڵگا و دۆخی ئەو ژنانەی شوویان کردووە، بە پێچەوانەی ویستی ئەوانەوە وەسف کراوە. بەڵام لە هەندێک شوێن، نووسەر هەستی بە ناچاری کردووە کە هەموو ئەم پرسانە ڕوون بکاتەوە. بەڵام دیسان کاتێک مرۆڤ سەیری دیمەنی گشتیی ڕۆمانەکە دەکات، جۆرێک لە جوگرافیا بۆ خوێنەران دەخاتە ڕوو. جگە لەم ڕووداو و بارودۆخانە، هەندێک چیرۆکی ئەفسانەییش باس دەکرێن. لە زۆر شوێن ئاماژە بە ڕۆمانێکی "گۆرکی" بە ناوی "دایک" دەکرێت. هەروەها باسکردنی ڕۆمانی "حەمەدۆک"ی "یاشار کەمال" و باسکردنی فیلمێکی "یەڵماز گۆنەی" بە ناوی "کەڕی" و ئێمە دەزانین ئەم دوو ڕۆمانە و فیلمەکەی یەڵماز گۆنەی لەو ساڵانەئی دواییدا لە نێو گەنجانی شۆڕشگێڕدا جێی بایەخ بوون.

تەواوی ڕۆمانەکە لەسەر بنەمای دووانەیی نووسراوە؛ ڕەش و سپی، باش و خراپ، شەو و ڕۆژ هەمیشە شەڕ لە نێوان ئەم دووانەگەلەدا هەیە و هیچ لایەنێک سەرناکەوێت. کەشی ڕۆمانەکە لە سەرەتاوە تا کۆتایی هەر ئاوا دەمێنێتەوە لەبەر ئەوەی ئەمە دۆخی خودی کۆمەڵگایە.

زمانی ڕۆمانەکە بە گشتی زمانی ئاخاوتنە. نووسەر لە زۆر شوێن وشەی داتاشراوی بەکارهێناوە. تەنانەت لە هەندێک شوێنیشدا وشەکە بە مانای ناسراوی خۆی بەکارناهێنرێت. "ڕۆحیشت لە ژێر تیشکی خۆردا مندار بووەوە" (ل. ٦٣) لەم ڕستەیەدا لەبری qemirandinê  بە واتای کاڵبوونەوە و سووتانەوە، ‘qewirandin’ بەکارهاتووە کە بە مانای مردن و منداربوونەوەیە. "دوای ئەم ڕۆژە، تۆ زۆر گوازرابوویەوە." (R.96)  دیسان لەم ڕستەیەدا، لەبری guhertinê بە مانای گۆڕانکاری، veguhestin بە مانای گواستنەوە بەکارهاتووە. ئەم دوو نموونەیە ڕوونن و جگە لەمانە لە هەندێک شوێنی تردا وشەی هاوشێوە هەیە.

 ڕەنگە من ئەم وشانە بە هەڵە لێکبدەمەوە و هەندێک کەسی دیکەش شتی دیکە بڵێن. بەڵام بەپێی زمانی ستانداردی سەردەمی ئێمە مانای ئەم وشانە بەو شێوەیە نییە کە نووسەر بەکاریان دەهێنێت. جگە لەم هەڵانە، لە زۆر شوێن هەڵەی ڕیزمانیش هەبووە. من یەک بە یەک ئاماژە بەو هەڵانەدا ناکەم چونکە ژمارەیان زۆرە. بەڵام مرۆڤ ناتوانێت بڵێت ئەوانە هەڵەی نووسەرن، ڕەنگە نووسەر ڕێزمان نەزانێت و پێویست نەبێت ڕێزمان بزانێت، بەڵام سەرنووسەری دەزگای چاپ و بڵاوکردنەوە، دەبێت ڕێزمان و ڕێنووس بزانێت. ئەم بەرهەمە لەو بەرهەمانەیە کە بە هۆی زۆربوونی هەڵەی ڕێزمانی و ڕێنووسی، خوێندنەوەی دژوارە. بەڵام ناوەرۆکەکەی ناچارمان دەکات ڕاستی بکەینەوە و بیخوێنینەوە.