کەیهان محەممەدی‌نژاد
کوردشۆپ- لەو بەشەدا زانیاریی زۆر کەم لەسەر سەرهەڵدان و قارەمانێتیی برۆیێ حەسکێ لەودیو سنووری ڕۆژهەڵاتی کوردستان بڵاو کراوەتەوە، بەڵام "محەممەدساڵح قادری" لە کتێبێکەی خۆیدا لەژێر ناوی "عەمەرخانی شکاک" پەردەی لەسەر زۆر بابەتی گرینگ و شاراوە لا داوە کە یەکێکیان سەرهەڵدانی برۆیێ حەسکێیە لەسەر سنووری ڕۆژهەڵاتی کوردستان و ئاگریی بچووک. لەم بەشەدا هەوڵم داوە زیاتر لەو کتێبە سوود وەربگرم.
کاتێک سەرهەڵدانی ئاگری لەلایەن کەمالیستەکانەوە سەرکوت کرا و شەڕڤانانی ئاگری هەوڵی کردنەوەی ڕێگایەکیان دا و بە شەڕێکی گەورەوە چوونە ئەودیوی ڕۆژهەڵاتی کوردستان، لە ناوچەی ماکوو لەگەڵ هێزەکانی ڕەزا شا بەرەوڕوو بوونەوە و هێزەکانی ڕەزا شا داوای لە شەڕڤانانی ئاگری کرد کە خۆیان تەسلیمی ئەوان بکەن و واز لە خەباتەکەیان بێنن. برۆیێ حەسکێ و فەرزندە بەگ و عەبدولقادر لەگەڵ سەدان چەکداری ئاگری و بنەماڵەکانیان کە لە ناوچەی ماکوو نیشتەجێ بوون، تەسلیمی هێزەکانی ئێران نەبوون و بە پشتیوانیی عەشیرەتی جەلالی و حەیدەرانی لە ڕۆژهەڵات درێژەیان بە بەرخۆدانەکەیان دا.
ماوەیەک بەسەر ئەوەدا تێپەڕی و هێزەکانی ئێران هێرشیان کردە سەر شەڕڤانانی برۆیێ حەسکێ و ڕووبەڕووی شەڕێکی گەورە بوونەوە کە بە سەرکەوتنی شەڕڤانانی کورد کۆتایی هات؛ دوای ئەو شەڕە، بۆ نزیکەی دوو ساڵ، جاربەجار شەڕ و پێکدادان لەنێوان شەڕڤانانی ئاگری و هێزەکانی ئێران هاتە ئاراوە.
ڕێژیمی ڕەزاشا کاتێک بینی کە ناتوانێت شکست بە هێزە کوردییەکان بێنێت و دژیان بووەستێتەوە، ساڵی ١٩٣١ داوای لە عەمەرخان کرد کە بە هانای هێزەکانیانەوە بچێت.
سەبارەت بە قەبووڵکردنی داواکاریی ڕێژیمی ڕەزا شا لەلایەن عەمەرخانەوە، "محەممەدساڵح قادری" لە کتێبی "عەمەرخانی شکاک"دا بەم شێوەیە نووسیویەتی: "لەسەر ئەم داوایەی ئێران، عەمەرخان نەیویست دژی شۆڕشگێڕانی ئاگری بچێتە شەڕەوە، بەڵام لەلایەکی ترەوە بەهۆی ڕابردووی شکاکەکان کە لە شۆڕشی سمکۆدا دژی دەوڵەت شەڕیان کرد، دەوڵەتی ئێران وازی لێ نەهێنان. دوای گوشارەکانی دەوڵەتی ئێران، عەمەرخان بە مەرجێک ڕازی بوو کە داواکەیان جێبەجێ بکات بۆ ئەوەی بچێتە بەرەی شەڕ لەگەڵ هێزی ئاگری، ئەویش ئەوە بوو کە هێزی شکاکەکان لەوێ بێت و سەربازانی دەوڵەتی ئێران لەوێ نەمێننەوە. دەوڵەتی ئێران مەرجی عەمەرخانی قەبووڵ کرد و ئەوان لەگەڵ هێزی هەڵبژێردراوی خۆیان لە دەوروبەری ئاگری جێگیر بوون. کاتێک هێزەکانی عەمەرخان و شکاک لەلایەن دەوڵەتی ئێرانەوە ناچار بوون لە ئاگری جێگیر بن، دوای ماوەیەکی کورت لەوێ، عەمەرخان بە نهێنی شاندێکی نارد بۆ ئەوەی لەگەڵ برۆیێ حەسکێ کۆ ببنەوە. هەروەها برۆیێ حەسکێ پێشنیاری عەمەرخانی قەبووڵ کرد و لە شوێنی دیاریکراو کۆ بوونەوە. لەو کۆبوونەوەیەدا عەمەرخان بە برۆیێ حەسکێ دەڵێت: "ئایا ئاگاداری قسەکانی حکوومەتی ئێرانن کە دەڵێت ئەگەر برۆیێ حەسکێ لەگەڵ چەکدارەکانی، شۆڕش ڕابگرن و چەکەکانیان ڕادەستی ئەوان بکەن، ئەوا ئاسایشیان پێ دەبەخشین و ژیانیان دەپارێزین!؟"
دوای قسەکانی عەمەرخان، برۆیێ حەسکێ زۆر ناهومێد بوو و وەهای پێ گوت: "عەمەرخان! واتە خۆم تەسلیمی ئێران بکەم و چەکەکەم بە دوژمنەکەم بدەم!؟ با حکوومەتی ئێران باش بزانێت، تەنیا کاتێک من بکوژرێم، ئەو کاتە دەتوانن چەکی من لەسەر جەستەم بەرز بکەنەوە." عەمەرخان کە گوێی لەو قسە ئازایانە و هەڵوێستی شۆڕشگێڕانەی برۆیێ حەسکێ دەبێت، دەڵێت: "ماڵاوا کاکە. ئێمە هەموومان کوردین و بە ئارەزووی خۆمان نەهاتووینەتە ئێرە و دڵمان لەگەڵ تۆیە."
بەپێی سەرچاوە مێژووییەکان، لەو کاتەدا عەمەرخان بەڵێنیی بە برۆیێ حەسکێ داوە کە ڕێگای گوندەکانی دەوروبەری ئاگری لەلای ئێرانەوە بە کراوەیی بهێڵێتەوە، بۆ ئەوەی بتوانن خواردن و پێداویستییەکانیان بهێنن بۆ بەرەی شەڕی ئاگری.
زانراوە کاتێک عەمەرخان لەو ناوچەیەدا بووە، شەش مانگ شەڕ لەنێوان شەڕڤانانی ئاگری و هێزەکانی ڕێژیمدا ڕووی نەداوە.
لەو کاتەدا ڕێژیمی ڕەزا شا لەوەی کە عەمەرخان شەش مانگە بەبێ هیچ شەڕێک لەوێ بووە و نەیتوانیوە ڕادەستیان بکاتەوە، بڕیار دەدات کە عەمەرخان هێزەکانی لەو ناوچانە بکشێنێتەوە.
دوای کشانەوەی هێزەکانی عەمەرخان لە ئاگری، بەرپرسانی سەربازیی ئێران بە هێزێکی دیکە بەرەو ئەو ناوچانە چوون.
لە کتێبی "عەمەرخانی شکاک" لە نووسینی "محەممەدساڵح قادری" هاتووە: "ڕەزا شا داوای لە سەرتیپ محەممەد ئەمین پساخا و حەسەن هنارە کرد کە هێزەکانیان بخەنە پاڵ یەک و هەردووکیان ئەو داوایەیان قەبووڵ کرد و لەگەڵ هێزێکی بچووکی شکاکەکان چوونە ناوچەی ئاگری؛ ئەو دوو کەسە بۆ ئەوەی سەرنجی ڕێژیمی داگیرکەر بۆ لای خۆیان ڕابکێشن، زۆربەی ڕێگاکانی هاتوچۆیان بەسەر شۆڕشگێڕانی ئاگری و گوندەکانی دەوروبەری ئاگری داخست."
برۆیێ حەسکێ لەم کارە قێزەونەی سەرتیپ و حەسەن هنارە ئاگادار کرایەوە و داوای لێ کردن کە لەگەڵ شەڕڤانانی ئاگری شەڕ نەکەن. بەڵام ئەوان ئەمەیان قەبووڵ نەکرد و لەسەر هێرشکردنە سەر هێزەکانی ئاگری پێداگرییان کردەوە.
ماوەیەک تێپەڕی، برۆیێ حەسکێ داوای کۆبوونەوەی لەگەڵ سەرتیپ محەممەد ئەمین پساخا و حەسەن هنارە کرد و ئەوانیش قەبووڵیان کرد؛ بەڵام بۆ کوشتنی حەسکێ، بیریان لە پیلانێک دەکردەوە.
لە کتێبی "عەمەرخانی شکاک" لە نووسینی "محەممەدساڵح قادری" هاتووە: "دوای چەند ڕۆژێک، برۆیێ حەسکێ لەگەڵ کۆمەڵێک لە شەڕڤانانی چوون بۆ دیتنی سەرتیپ محەممەد ئەمین پساخا و حەسەن هنارە. بەڵام لە ڕێگادا، لە دۆڵی دەربەند کە نزیکە لە چیای قۆجەداخ، لە بۆسەی هێزەکانی حەسەن هنارە کەوتن و تەقەیان لە شەڕڤانانی ئاگری کرد و برۆیێ حەسکێ بریندار بوو و دوای شەڕێکی کورت، حەسکێ لەگەڵ ژمارەیەک شۆڕشگێڕی ئاگری شەهید بوون. هەواڵی کوژرانی حەسکێ بێ هیواییەکی زۆری لای جەنگاوەرانی ئارارات و جەلالی دروست کرد."
ئەو سەرهەڵدانەش بە خیانەتی کوردە خۆفرۆشەکان سەرکوت کرا و ناو و یادی برۆیێ حەسکێ وەک خەباتکارێکی ڕێگای ڕزگاریی کوردستان چووە نێو مێژووی کورد و کوردستانەوە.
سەرچاوەکان:
"عەمەرخانی شکاک" لە نووسینی "محەممەدساڵح قادری"
ڕۆمانی "سەرهەڵدانی ئاگری" لە نووسینی "یڵماز چاملبەل"
