پاییزۆک/ پیرەپاییزۆک

پاییزۆک/ پیرەپاییزۆک
ھەر وەکی کو ژ ناڤێ ڤێ جورە سترانێ دا خوویایە ل دەمسالێن وەکی “پاییز” و “زڤستانێ” ل سەر ھەر دو وەرزێن کو بێکاری تێ دە ھەیە، تێ گۆتن. لێبەلێ پرانیا وان ل پایێزان ھاتنە گۆتن و بوێ سەدەمێ ژی، ژ وان را گۆتنە پاییزۆک یان ژی پیرەپاییزۆک.
پاییزۆک یان پیرەپاییزۆک دەما کو گوندی و کۆچەر ژ زۆزانان و بانیان دزڤرنە گوند ئان ژی دەشتێ، ئیدی رەنگێ تەبیعەت و سروشتێ گوھەرییە. ھەرووسا ڤەقەتین و جودایی ژ دلکەتیێن خوە، دووری و دوورکەتن ژ زۆزان و زۆزانیان، پیربوون و بھۆرینا دەمێ دبه سەدەما گوتنا پاییزۆکان. لەورا دەنگبێژ و ئەو کەسێن کو خەمدارن پاییزۆکا دبێژن و دلێ وان دخوازە پاییزۆکان ببھێن. پشتی پاییزێ زڤستانا سار و رەش تێ و ئەڤ بخوە ژا خەمگینی و بێھێڤیتیێ تینە.

پاییزۆک ل گۆری ھەلبەستان
پاییزۆک سەربەستن و کێش چنینن، لێبەلێ قافیە ھەنە. ل سەر کێش و قافیا پاییزۆکا چ جوداھی د ناڤبەرا وان و سترانێن دی یێن کوردی دا چنینە، ھەلبەستێن پاییزۆکان ژی وەکی ھەلبەستێن حەیرانۆکانە. لێبەلێ رێزکێن/خشتێن وان پڕن. ھەر بەندەک ل پاییزۆکان چەندین رێزکن.

ناڤەرۆکا پاییزۆکان
پاییزۆک گەلەک خەمگینن. ھنەک پاییزۆک ھەنە کو دشبن زێمار و شینگەران، دەما مەرڤ دبھیزە دل لێ دشەوتە و رۆندک و هێسر ل چاڤان دبارن. ب ڤێ سەدەمێ پڕانیا ناڤەرۆکا پاییزۆکان: ئێش، ئەلەم، خەم، دەرد و شکەستن و ھەڤشانەبوونێ یە. وەکی تێتە زانین پاییز، دەمسالا خەمێ، پیربوون، مرن، جودابوون و بەلگوەشانێ یە. د ڤێ سترانێ دە شکەست، رەشبینی و بێھێڤیاتی سەردەستە. حەسرەت، یەک ل مژارێن ئەڤێ سترانێ یە چومکو مەرڤێن کو کال و پیر بوونە و ئیدی بەر ب مرنێ ڤە دچن، ئەڤان سترانان دبێژن و گوهداریێ دکن و ب حەسرەتا رۆژ و دەمێن بھۆری فرمێسکان درێژن.

پاییزۆکێن ئەڤینی
گەلەک پاییزۆک ھەنە کو مژارا ڤان تەنێ ئەڤینی یە. بەندێن پاییزۆکێن ئەڤینی، ئانکو سترانێن پاییزێ یێن ئەڤینداری، کور و کەچێن ئەڤیندارن کو سترانان دهاڤێژنە یێک و و ژبۆ هەڤ دسترێن. وەرزا پاییزێ دەما کو دلدادەیێن عاشق ل زۆزانێن بلند تێنە خوارێ، ژبۆ ھەڤ پاییزۆکان دبێژن و دلۆرینن.

١) میناک، پاییزۆکەک ئەڤینداری:

کەچک دبێژە:
ئەڤرۆکە پاییزە،
گلی و گازندێ من ل دار و بەرێ چیا نە،
گەلی چیا ھندەکێ سەرێ خوە نەڤی کەن،
بلا وەزێ بەژنا لاوکێ خوە،
ل دارێ دنێ، تێر ببینم،
وەزێ شەنگەرندا نابینم،
تە ئەز کرمە دیوانەیەکە گولیبەردایی،
تەز کرمە تەیرەکی پەرشکایی،
دووماییکا ئێل و کۆچەرا دا مایی.

کورک دبێژە:
ئەڤجار سەرپاییزە،
بێریڤانا من مایە دوو وان بێرییا،
خوازیا من زانیبا
تو ل بێرییا سل بوویی؟
یان ل شڤان دلمایی مایی،

کەچک دبێژە:
ئەز نە ژ بێرییا سلم،
نە ژی ل شڤانا دلمایی بوومە،
کۆتی شندۆکێ مێران،
کۆپالەک ملێ من دا دایی،
ملێ منیێ شکاند،
رستا مۆری و مرجان،
ل گەردەنا من قەتیایی،
نەشێم بدۆشم شەنگەمیا،
کۆڤاندارێ بەژنا بلند و چاڤێ رەشبەلەکم،
ھەتا رۆژا مرنێ.

٢) میناک، ھاتنا کۆچەران ل زۆزانان:
ھایێ ھایێ،
ئیرۆ پاییزە،
منێ نەکریە کار و بارێ زڤستانێ،
کۆچەرێن مالخراب، مالێن خوە بارکرینە،
ژ وار و کۆزێد ڤێ زۆزانێ (ڤی زۆزانی) ،
خوەزی ئەز ببامە ھەڤال و ھۆگرێ بەژنا بلند،
د سێ شەڤێن کانوونێ و د سێ رۆژێن خۆپانا ڤێ گولانێ،
داییکێ تو ب خوەدێ کی سەرێ من رەبەنا خوەدێ بشۆ،
سێ بسکێ دەلال چێکە وەکی کەچێن شێخا و دەما دەمێ پاییزێ.

پاییزۆک و مەرڤێن تەمەندار
ل بەرکو پاییزۆک سترانێن دلسۆژ و خەمگینن، مەرڤێن کو تەمەندارن و عەمرێ وان دەرباز بوویە، پڕ ژ پاییزۆکان حەز دکن، ژبەرکو ئەو ھێدی ھێدی بەر ب مرنێ ڤە دچن. چاڤا کو پاییز ژی ھێدی ھێدی تەواڤ دبە و بەر ب زڤستانا رەش و مرنا خوەزایێ ڤە دچە، مەرڤێن کال و پیر ژی، تەمەنێ وان وەکی پاییزێ بەر ب رۆژێن نەخوەش و تاریێ دچن. ب ڤێ سەدەمێ یە کو مەرڤێن کال و پیر ژی، حەژە/حەژ ل پاییزۆکان دکەن و بخوە ژی پاییزۆکان دسترێن و دبێژن.

میناک:
ئای ھەرێ مالخرابێ،
دکەم رابم نەشێم رابم،
پێپکێ من شلن،
چۆکێ من تەوا من نابن،
ئەرێ مالخرابێ،
ئەز چبکەم دنیا شیرینە
مالخرابێ ئەز لێ تێر نابم.

کەس نزانە کو کێ/ی خوەدیێ پاییزۆکا نە، نڤیسکارێ پاییزۆکان نەدیارن. تایبەتی پاییزۆکێن کۆ فۆلکلۆرن. ئەڤ ژی بوویە سەدەما ڤێ چەندێ کو ھەموو کەس ببنە خوەدانێن پاییزۆکان، یانی پاییزۆک یێن ھەموو کەسێ/ی نە، ب ڤی ئاوایی ئەم دکارن بێژن کو گەل، خوەدانێ پاییزۆکا نە. دبەکو هنەک کەس ئیرۆرۆژێ ژی پاییزۆکان بنڤیسن و ببێژن، کو وەکی هۆنەر و ئافەرینەرێن وان دیارە. لێبەلێ پرانیا پاییزۆکان گەلێری نە و مالێ گەلە.

پەیڤێن دەستپێکیێن پاییزۆکان:
پڕانیا پاییزۆکان ب ڤان پەیڤان دەستپێ دکە:
١. ئیرۆ پاییزە.
٢. ھایێ ھایێ.
٣. ل من ھاتی پیرە پاییزەکە رەش و تاری.
٤. پاییزەکێ ل من دەست دا.
٥. ئاخ ھەی ھایێ ھایێ.
٦. ب سەر مە دا ھاتییە پیرە پاییزەک.
٧. ھەی ھۆ ئەڤرۆکە پاییزە.
٨. ئای ھەرێ ئای ھەرێ.
٩. پاییزە پاییزە.
١٠. ئەڤرۆکە پاییزە.

چەند میناکێن دن:
١.
ئیرۆ پاییزە،
منێ نەکریە کار و بارێ زڤستانێ،
کۆچەرێد مالخراب، مالێد خوە بارکرنە،
ژ وار و کۆزێد ڤی زۆزانی...
بۆ کێش و قافیا پاییزۆکا چ جوداھی د ناڤبەرا وان و سترانێد دی یێن کوردی دا نینە، وەکی حەیرانۆکان.
٢.
ھایێ…ھایێ،
وێ ل من ھاتی پیرەپاییزەکە ب لەز و بەزە،
سەرکێد ژۆری بەفرێ گرتن،
خەزەبێ خوە ھاڤێت خۆپانێدکەڤنەرەزە،
خوەزی ژ خێرا خوەدێ را،
تو بووکەکا مالا بابێ من بایی،
من ژ کرت و مالێ دنێ ئەڤە بەسە.

٣.
ھایێ..ھایێ
وێ ل من ھاتی پاییزەکی رەش و تاری،
دارا خەملا خوە وەراندن،
تاڤی تاڤی باران باری،
خوەزی ژ خێرا خوەدێ را،
ئەز و بەژنا بلند جارەکا دی بگەھین ئێک،
بلا پاشێ ئەز رەبەنا خوەدێ،
ببام تەماشاکێ ڤی باژاری.

٤.
ھایێ…ھایێ،
وێ ل من ھاتی پاییزەکا زوویە،
منێ نەکریە کار و بارێ ڤێ کانوونێ،
سەرکێد بلند بەفرێ گرتن،
تاڤیا، خوە ھاڤێتە کەپیێد دێرەبوونێ،
کورۆ کۆلمالۆ، مالبابخرابۆ
دایبابێ تە چما ب تە نەکر،
وێ سالا پار، ل وارگەھێد ڤێ ھاڤینێ..؟!
ئیرۆ پاییزە وا ھاتیە وەختێ،
خاترخواستن و بەلاڤەبوونێ…

٥.
ھایێ…ھایێ،
ئیرۆ پاییزە، دلکێ منێ کەتیە بەر کەسەرا،
گوڕەباکی رابیە ل (کاتۆل) و (کەلەمپەرێ)…
فراندیە دەخل و قڕکێ ل سەر بێدەرا،
ھەچیێ دۆست و یارەک ب کەیفا دلێ خوە نەبیت،
بلا چ جارا مەدھێد خوە نەکەت، ل ناڤ دیوانا، ل چ دەرا…

٦.
ھایێ…ھایێ،
ئیرۆ پاییزە، منێ نەکریە کار و بارێ زڤستانێ،
کۆچەرێد مالخراب، مالێد خوە بارکرنە،
ژ وار و کۆزێد ڤی زۆزانی،
خوەزیکا ئەز ببامە ھەڤال و ھۆگرێ بەژنا بلند،
د سێ شەوێد کانوونێ دا و د سێ رۆژێد خۆپانا ڤێ گولانێ…
دایکێ تو ب خوەدێ کی سەرێ من رەبەنا خوەدێ بشۆ،
سێ بسکێد دەلال چێکی وەکی کەچێد شێخا و دەما دەمێ پاییزێ،
دچنە تەوافا شێخا،
منێ عەڤدالەکا خوەدێ دگەل فرێکی…

٧.
ھایێ… ھایێ،
پاییزەکێ ل من دەست دا منێ نەکری کار و بارێ زڤستانێ،
سەرێ بەرۆکا مە دخازێ رەشیشەکی ھوور بارانێ،
ئیرۆ خەلک و عالەم ب ھەڤالێ خوە زەوجین،
ئەز و ھەڤالا خوە ب ڤێ مەحەلێ دەست ژ ھەڤدوبەردانێ...

٨.
ھایێ…ھایێ،
پاییزەکێ ل من دەست دا،
من چ ژ ھەڤالێ خوە نەزانی،
سەرێ سۆمریتکێ مە گرتی بەفرێ،
جەمەدێ گرتی مێرگ و کانی،
چاڤێ کەلەشگەورا من ب خوە رەشن،
ناگرن کلێ سوبحانێ…

٩.
ئاخ ھەی ھایێ...ھایێ،
ل من ھات و پیرەپاییزە،
وەیلا ل من عەڤدالکێ خوەدێ،
من نەکریە کار و بارێ زڤستانێ،
چیایێد مە یێد ژۆری بەفرێ یێد گرتین،
ل دەشتەکا مەیا تێتن تاڤەکا بارانێ،
حەسەن بەرێ خوە دایێ بۆ وەختێ کەپر ھەرفاندنێ،
کەچان و کوران دەست ژ ئێک بەردانێ،
ئای ھۆی فەلەک خایینێ، سینگ و بەرێ ڤێ کولێ، کول مالبابێ،
کۆز و پێوانێ دەستێ من بوون،
ڤێجار دلا بەرێ خوە بدێ،
کەتیە بەندا مالان و مێران،
لەقان و گەزان و حەرامێ تێکڤەدانێ…

١٠.
ئاخ ھەی ھایێ...ھایێ،
ب سەر مە دا ھاتیە پیرەپاییزەکا چەندا ب لەز و بەزا،
تاڤەکا بارانێ دارێتە (دبارێتە) دەشتا مە یا ژێری،
خڕ پاکرن کەپرۆکێد ئەڤان رەزا،
ئای ھۆی فەلەک خایینێ، سینگ و بەرێ ڤێ کولێ، کول مالبابێ،
کۆز و پێوانێ دەستێ من بوون،
ڤێجار دلا بەرێ خوە بدێ،
چاوا کەتیە بەر بەندا مالان و مێران، لەقان و گەزا…

١١.
ئاخ ھەی ھایێ...ھایێ،
ب سەر مە دا ھات و پیرەپاییزە، وا ل من دکەتن گازی،
تاڤەکا بارانێ دارێتە (دبارێتە) دار و بارێ رەنگین،
شەنگا سپیندارۆکێد ھەڤدا، ھێلانە تازی،
کەچێ مالباب خرابێ، تو چاوا ژ خوەدێ ناترسی،
ئەڤە دەستەکێ ھەلال و بەیبوونا ژ من دخازی؟...

١٢.
ئاخ ھەی ھایێ…ھایێ،
گەلاوێژا مالخراب تو چەندا ساری،
ئەز دزانم، داخەکا تە ژ عەردێ بوو،یا دی ژ بەلگێد دار و باری،
کا تو بۆ من چ دبێژی، سینگ و بەرێ ڤێ کولێ، کول مالبابێ،
کۆز و پەیوانێ دەستێ من بوون، ئەڤرۆکە ئێکێ دی خاری…

١٣.
«ئاخ ھەی ھایێ...ھایێ،
ب سەر مە دا ھاتەڤە پیرەپاییزە، وەختێ ئەڤان گێرا،
گەلاوێژا مالخراب خوە دھەلاڤێت ناڤ قەشانەکێ ستێرا،
سینگ و بەرێ ڤێ کولێ، کول مالبابێ،
کۆز و پەیوانێ دەستێ من بوون،
دیسا کەتینە بەر لەقان و گەزان، بەر بەندا مالان و مێرا»…

١٤.
ھەی ھۆۆۆ ھۆۆۆ ھۆۆۆۆ ڤۆۆۆ ھۆۆۆ،
ئەڤرۆکە پاییزە،
ئەزێ گازی کەمە رەڤەندا،
دێ گازی کەمە ئێل و کۆچەرا، ئێل و کۆچەرا،
کا تو یێ بۆ من کیدەرێ دانێ،
شەڤەکێ وی گازی کرێ دێ رابە سەر خوە
پیرەکێ ئەڤرۆ عاشق ل دنیایێ کی نە؟
عاشق ل دنیایێ ئەز و تو نە،
ئەمێ رابن بەرێ خوە دەینە بەروارێ سڕێبری،
ئەمێ رابن بەرێ خوە بدەینە وارێ وارگەنم،
ئەمێ بەرێ خوە بدەنە کانیکەوسەر و بەلاڤا،
لاتەبەیبوونا گەوریا قولەیی،
ئەمێ گەڤرۆکا بەنانیا بمینن،
خەریبن ئەم رەندەگراڤیا نابینن،
ئەڤرۆکە پاییزە، رەڤەندێن مالکوێران،
ھاتنە بەر ب بار و بارکرنێ،
رەشمال ھاتنە بەری ئێخستنێ،
خەریب ئەمن دووماھییا رەڤەند و کۆچەرا مایین،
کۆڤاندارێ بەژنا بلند و چاڤێ رەشبەلەکم حەتا رۆژا مرنێ،
ھەی ھۆۆۆ ھۆۆۆ ھۆۆۆۆ ڤۆۆۆ ھۆۆۆ،
ئەڤرۆکە پاییزە،
محاجریە نەشێم کولێن دلێ خوە ھەلێنم،
ئەزێ بەندەکا ھەلینم، دلسۆزم،
مەرەقدارا ئەز نابینم،
دێ ل دلێ عاشق و مەرەقداران بلۆرینم،
ھەچی کەسێ ھەفت سالا عاشق بیت دێ سۆژینم،
جەرگێ عاشقا د دلی دا کەلینم،
بەر خاترا ھندێ کو پاییزە،
بێھنا گول و سۆسنا بۆ من نایێت،
ئەزێ خەم و خیالێ دلێ خوە پێ برەڤینم،
کۆڤاندارێ بەژنا بلند و چاڤێ رەشبەلەکم حەتا رۆژا مرنێ.
ھەی ھۆۆۆ ھۆۆۆ ھۆۆۆۆ ڤۆۆۆ ھۆۆۆ،
ئەڤرۆکە پاییزە،
گلی و گازندێ من ل دار و بەرێ چیا نە،
گەلی چیا ھندەکێ سەرێ خوە نەڤی کەن،
بلا وەزێ بەژنا لاوکێ خوە ل دارێ دنێ تێر ببینم،
ئەزێ شەنگەرندا نابینم،
تە ئەز کرمە دیوانەیەکی گولیبەردایی،
تەز کرمە تەیرەکە پەڕشکایی،
دووماییکا ئێل و کۆچەرا دا مایی،
ئەڤجار سەر پاییزە بێریڤانا من مایە دوو وان بێرییا،
خوازیا من زانیبا تو ل بێرییا سل بوویی،
یان ل شڤان دلمایی مایی،
ئەز نە بێرییا سلم نە ژی ل شڤانا دلمایی بوومە،
کۆتی شندۆکێ مێران کۆپالەک ملێ من دا دایی،
ملێ منیێ شکاند،
رستا مۆری و مرجان ل گەردەنا من قەتیایی،
نەشێم بدۆشم شەنگەمیا،
کۆڤاندارێ بەژنا بلند و چاڤێ رەشبەلەکم حەتا رۆژا مرنێ.
ھەی ھۆۆۆ ھۆۆۆ ھۆۆۆۆ ڤۆۆۆ ھۆۆۆ،
ئەڤرۆکە پاییزە،
ل من ھاتیە محەلێ خێرا،
مەلا دچۆنە مزگەڤتا قەشە دچۆنە دێرا،
گەلاویژا مالوێران خوە دا ناڤ کۆمەک ستێرا،
حەتا سالا پار ڤی چاخی سنگێ تە پاڤانێ دەستێ من بوو،
مالا دای و بابێ تە خراب بی،
ئیسال تو دانە بەر مال و مێرا،
کۆڤاندارێ بەژنا بلند و چاڤێ رەشبەلەکم حەتا رۆژا مرنێ.
ھەی ھۆۆۆ ھۆۆۆ ھۆۆۆۆ ڤۆۆۆ ھۆۆۆ،
ئەڤرۆکە پاییزە،
وەزێ دێ رابم قاسدەکێ بگرم ب کرێ،
وەزێ سوار بکەم ل جانی و ھێسترێ،
بلا ئەڤ بچیتە سەرێ وێرانۆکا کەپرێ،
بلا ئەڤ سلاڤەکێ لێ بکەت ژ ھەلالێ و بەیبوون و سۆسنێ،
کانێ سەرێ وان نەبریە سڕێ بنێ وان نەبریە سەقەمێ،
سۆسنا دبێتێ ئەلێکومەسەلام،
نە سەرێ من بریە سڕێ،
نە ژی بنێ من بریە سەقەمێ،
ئەم زانین تو ھاتی پرسیارا رەندەگراڤیا،
بەلێ دھوونێ نەبوو کو مە داوەت و دیلانەکا گرتیبوو،
کو ئەمێ بێن بێھن کەن خوە، کو بێھنا جاران مە نایێ،
کۆڤاندارێ بەژنا بلند و چاڤێ رەشبەلەکم حەتا رۆژا مرنێ

(ژ دەنگبێژ ئەحمەد گەلازی، مەنتەقا دەشتەبێلا شنۆیێ کوردستانا ئیرانێ)

١٥.
«ئای ھەرێ...ئای ھەرێ،
ئای ھەرێ مالخرابێ دکەم رابم نەشێم رابم،
پێپکێ من شلن چۆکێ من ھۆھۆ تەوا من نابن،
ئەرێ مالخرابێ ئەز چبکەم دنیا شیرینە،
ھۆ ھۆ ھۆ ئەز لێ تێر نابم،
ئای ھەڕە خێر بێت حەیرانە،
سەرچاڤ خوویا بی ئەزمان گرانە،
سەر بارێ لاوانە،
ئەرێ مالخراب تو دزانی،
ئەز دەلالێ دلێ خوە نادەم باب و برانە،
ئای ھەرێ مالخرابێ م رەزەک ھەبوو دارێ سێڤە،
وەلە دەرگەهێ قودرەتێ ڤەدبی د ئالیێ وێ ڤە،
ئەرێ مالخرابێ تە ئەز دکۆشتم،
خوونا من مابوو زەندێ تەیێ سپیە،
ئای ھەرێ م دی پاییزەکی ل مە ھاتی،
م دی ئەوان عەورا ھا ل مە گالەگالە،
خێڤەتێ خوە وەگرتن ئەتەگێ خوە ھاڤێتنە سەرێ …؟
ئەگەر خەلک بوو عاشقێ مال و حال تەمەنێ دنیالکێ،
ئەز عەڤدالێ خوەدێ بریندارم
بریندارێ قۆل و قۆلباخێ ھۆھۆ ل سەر ڤان زەندا،
ئای ھەرە مالخرابێ م دی دەلالا دلێ م،
ھۆھۆ خوە ل من باکر،
ئەرێ مالخرابێ تە ناڤتەنگ زراڤە،
کەمەر زێدە تا کر،
بێژە مالخرابێ خوە تو نەبوویی عاشقێ قۆجەفەلەکێ،
تە رحکا شیرین ژ قالبێ من جدا کر.»

١٦.
پاییزە پاییزە
«پاییزە، پاییزا ل مە دکە گازی،
ھوور بایی لێدا، ل کێریێن بلندی،
ھوور بایی لێدا، وەشاندن خزێم گوێن دارێن مازی،
کەچکێ، سێ دەنگا ل کورکی دکە گازی،
کورکۆ مالا بابێ تە خرابوو حەتا بھار بی،
تە ل وارێ وارکۆزێ، تە دەی نەکر،
ئیرۆ پاییزە، مەحەلێن مالا نوجیبینا،
تێ نوکە دەستەیەک رحانێ و بەیبوونا،
ژ من دخوازی».

عەبدولکەریم سورووش (ئاریاس)

ئورمیە

1_بتەوینن، خار کەن

2_سترانێن کوردی جان دۆست

4_کەڤا کو نیڤێ شەڤێ دکە قەپەقەپ.

5_جەڤێن کو گولێن بەیبوونا تێدا دچینن.

6_کانیێن ئاڤێ یێن بەلاڤبوویی

7_ناڤێ چیایەکێ یە.

8_گەدووک، گەردەنە

9_رندێن (بەدەوێن) عەشیرا گراڤی

10_ناڤێ وارەکێ یە، ناڤێ زۆزانەکێ یە.

12_دەنگبێژ قنیاس