ئەڤین تەیفوور
بەشی دووەمی ئەم وتارە لێرە بخوێننەوە
هەرچەندیش وێنە لە کتێبدا جوان و سەرنجڕاکێش بێت، دیسانەوە لەبەر بەرفراوانیی خەیاڵی منداڵان، پرسیاری بێشومار دەکەن.
ڕەخنەی پەداگۆژیک لە بواری پەروەردە لەسەر چیرۆکی منداڵان؛ هەندێکجار لە چیرۆکی منداڵاندا تووشی ئەو جۆرە وشەیە دەبین کە کاریگەرییان لەسەر مێشکی منداڵان دەبێت و ڕێگەیان پێ دەدات بیرۆکەیەکی خراپ لە مێشکیاندا دروست بکەن. بۆ نموونە دەتوانین لێرەدا سەرنجەکانمان لەسەر چیرۆکی "تیتی و پیرێ، کال و سێڤێ و نیسکۆ" بخەینەڕوو. لە بەشێکی چیرۆکی "تیتی و پیرێ"دا وەها دەڵێت:
"ستریەک دا ب هەفت نانان
هەفت نان دان ب هەفت بەرانان
هەتف بەران دان ب بووکەکێ
بووکەک دان ب پیپکەکێ
بی.. بی.. بییییی چەرق و پیپک شکەست" (لە چیرۆکێکی فۆلکلۆری).
با تیشک بخەینە سەر ئەم ڕستەیە کە دەڵێت: "بووکەک دان ب پیپکەکێ". ڕاستە ئەم چیرۆکە لە فۆلکلۆری ئێمەدا هەیە و زار بە زار هاتووە. بەڵام لێرەدا دەبینین نادادپەروەرییەک بەرامبەر ژن کراوە و ژن بێ بەها کراوە. لێرەدا چەندە ژن لە مێشکی منداڵدا بێ بەها دەنوێنێت؟ یان چ جۆرە بۆچوونێک لە مێشکی منداڵەکەدا دروست دەبێت کاتێک گەورە دەبێت؟ دوای ئەوەی کە منداڵ گوێ لەم چیرۆکە دەگرێت، چۆن سەیری دایکی، خوشک و کچەکانی دەوروبەری دەکات؟ ئەو کاتە چۆن لەگەڵیان هەڵسوکەوت دەکات؟
لە بەشێکی چیرۆکێکی تری منداڵان بە ناوی "نیسکۆ"دا هاتووە:
"نیسکۆ ب قاسی کو نیسکەکێ ژ سۆلا باڤێ خوە دەردکەڤە و دارە نێن ژ باڤێ خوە رە دبە.
ل جەم باڤێ خوە دنێرە کو باڤێ خوە ب زۆر و زەهمەتیان ب چێلەکێ ئەردێ خوە جۆت دکە.
لەوما نیسکۆ ژ باڤێ خوە رە دبێژە:
باڤۆ ئەز چاوا ب تە رە جۆت بکم؟
باڤێ وی دبێژە:
ڤان زارۆکێن نیسک کێفا دیا خوە یا نیڤچۆمایی کوشتن. ژ ئاجزبوونا وێ گۆت:
'ئەی خوەدێئێێ کەزەبا وە رەش بکە کو وە کەزەبا من رەش کر، ئەی هوون ڤەلقتن'. پێ رە ژی ب فەرا سۆلا خوە دا شۆپا زارۆکێن خوە و تەڤ هەڤ کوشتن."
لە بەشێکی دیکەدا هاتووە:
"نا کورێ من وێ چێلەک ب سەر تە دە رێخ بکە و تویێ بمری.
نیسکۆ جارەک.. ددو.. سسێ.. باڤێ وی ژێ رە گۆت نەرە، نیسکۆ گوهـ نەدا باڤێ خوە و چوو بەر چێلەکێ، چێلەکێ ژی ب سەر دە رێخ کر و نیسکۆ مر." (لە چیرۆکی فۆلکلۆری)
لە سەرەتای چیرۆکەکەدا کۆمەڵێک نیسک، کە خۆیان منداڵن، لەلایەن دایکیانەوە دەکوژرێن و لە کۆتاییدا نیسکێک، واتە منداڵێک دەمێنێتەوە و ئەویش مانگایەکی بەسەردا دەکەوێت و دەکوژرێت. دەبینین لەم چیرۆکەدا توندوتیژییەکی زۆر بەکار هاتووە. پاشان منداڵ چۆن سەیری دایک و ئاژەڵەکانی دەوروبەری دەکات؟
لەم چیرۆکەدا چ جۆرە بیرۆکەیەک لای منداڵان دروست دەبێت؟ ئایا گونجاوە ئەم چیرۆکە بۆ منداڵان بگێڕدرێتەوە؟ ئایا منداڵان تووشی کێشە ناکات؟ لە چیرۆکی "کال و سێڤێ"ش هاتووە: "ڕۆژێک پیرەمێردێک کچەکەی دەبات و دەچێتە نێو ئەشکەوتێکەوە و لە دڵی خۆیدا دەڵێت: ئەگەر پیاو سێوێکی هەبێت، بۆچی خەڵک بیخۆن، خۆم دەیخۆم." هەر بۆیە کچەکەی خۆی دەخوازێت و هاوسەرگیریی لەگەڵ دەکات و حەوت منداڵی لێ دەبێت. کاتێک ئەم چیرۆکە بۆ منداڵان دەخوێنرێتەوە، چ جۆرە کاریگەرییەکی نەرێنیی لەسەر دەروونی منداڵان دەبێت؟ بۆ نموونە دیسانەوە پرسیارمان لە دوو سێ کچ کرد، لەنێویاندا من یەکێک بووم لەوانە. وا لە خەڵک دەکات ڕقیان لە باوکیان بێت و لێیان دووری بگرن.
ئەنجام
لێکۆڵینه‌وه زانستی و دەروونییه‌کان جەخت دەکەنەوە که چیرۆک گرینگترین بەرهەم بۆ بنیاتنانی که‌سایه‌تیی منداڵه و لە چەسپاندنی بیر، باوەڕ و مەیلی منداڵ ڕۆڵێکی گرینگی هەیە. چیرۆک یارمەتیی منداڵان دەدات تاکوو خەیاڵی خۆیان دەوڵەمەند بکەن و هەوڵ بۆ چارەسەرکردنی کێشەکانی خۆیان بدەن. هەموومان دەزانین کاتێک خێزانەکان یان مامۆستاکان چیرۆکێک بۆ منداڵان دەخوێننەوە کە لەگەڵ تەمەنیاندا ناگونجێت، لەوانەیە ئەو چیرۆکە ببێتە هۆی لەنێوچوونی کەسایەتیی منداڵەکان. بۆیە بە گوتەی دەروونناسان، هەتا منداڵ گەورە دەبێت، پێویستە دایک و باوک بەپێی تەمەنیان چیرۆکیان بۆ هەڵبژێرن و بیخوێننەوە. هەروەها لەوە تێدەگەین کە چیرۆکنووسانی بواری منداڵان پێویستە پشت بە بنەمایەکی پەداگۆژیکی ببەستن، هەروەها پێویستە پەیوەندییەکی باش لەنێوان وێنە و چیرۆکدا هەبێت و بزانن چ وشەیەک و چ بیرۆکەیەک و چ وێنەیەک بۆ منداڵان دابنرێت. بەو پێیەی منداڵ زیاتر حەزی لە وێنەیە، پێویستە نیگارکێش سەداسەد گرینگی بەوە بدات کە کام ڕەنگ بۆ بیرکردنەوە و هەست و خەیاڵی منداڵان گونجاوترە.
سەرچاوەکان
مەم باوەر، دیرۆکا وێژەیا زارۆکان، مۆری.
مەم باوەر، چیرۆک، میرۆ پاقژیێ دکە، ٢٠١٤، هیڤا.
مەم باوەر، ئەدەبیەتا زارۆکانا جیهانێ، مۆری.
مەم باوەر، گرینگیا وێژەیا زارۆکان.
سەلیم تەمۆ، سەرێ شەڤێ چیرۆکەک، ١٢ بەش، شارەدەریا سوورێ یا دیاربەکر.
موهەمەد مەمەری، رەخنە ل سەر چیرۆکێن زارۆکان، ٢٠١٠، دونیا ئەل وەتەن.
چیرۆکە فۆلکلۆرییەکانی: "کال و سێڤێ، تیتی و پیرێ نیسکۆ، گیزەرێ".
ئادار ژیان، کێڤرۆشکا ژێهاتی، ٢٠١٦، سیتاڤ.
رووکەن چالشتران، وەلاتێ مۆریان، ٢٠١٤، هیڤا.
نەواف میرۆ، هتۆکێ و پاپووشکۆ،٢٠١٧، مۆری.
